Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Yapon modeliniń ózgesheligi sonnan ibarat , bunda yapon xalqınıń milliy úrp- ádetlerin hurmet etiwge qaratılǵan jámiyetti dúziwge, milliy qádiriyatlardı esapqa ala otırıp miynetke qızıqtırıwdıń ózine tán formasın qáliplestiriwge áhmiyet qaratıldı. Ekonomikalıq rawajlanıwda social-mádeniy hám diniy faktorlardıń ornı da kózge anıq taslanadı. Yapon xalqınıń mádeniyatında jámiyetlik sana, jámáát mádeniyatı hám tártip intizam birinshi orında turadı. Olardıń milliy úrp -dástúrlerine muwapıq hár qanday sociallıq topardıń mápi jeke shaxs mápinen ústin turadı. Jámiyet turmısında birinshi topar-shańaraq bolsa, keyingi orında jámáát boladı. Firma hám mámleket úlken shańaraqlar esaplanadı. Yapon modeliniń ústin tárepin onıń kóplegen rawajlanǵan eller ortasında aldıńǵı orınlardı iyelewi yamasa jan basına tuwrı keletuǵın real dárámatlardıń joqarı bolıwında kóriwge boladı.
Bazar ekonomikasına ótiwdiń Koreya modeli de úlken jetiskenliklerge erisken model sıpatında tán alınadı. Bunda investiciyalarǵa ekonomikanıń tiykarǵı háre ketke keltiriwshi kúshi sıpatında qaraladı. Mámleket óziniń ekonomikalıq siyasatında eksporttı qollap-quwatlaydı. Ásirese ásbap-úskeneler, zamanagóy texnologiyalar hám transport qurallarınıń eksportına ayrıqsha kewil bólinip, sırtqı bazarlarda óz -ara básekige shıdamlılıqtı arttırıw ilajları ámelge asırıldı. Koreya modelinde kóbinese ekstensiv faktorlardıń ústemlik etkenligin kóriwge boladı. Sanaat tarawların rawajlandırıwda mámleket ózi baslama kórsetip, onı zamanagóy texnologiyalar menen qurallandırıwǵa hám jergilikli óndiristi rawajlandırıwǵa ayırıqsha itibar qarattı. Ásirese bank sistemasınıń xızmetin jetilistiriw ústinen qadaǵalaw ornatıp, firmalardıń kredit liniyaların qarjılandırdı. Mámleket óz siyasatında importtıń ornın basatuǵın óndiristi qollap-quwatlaw ilajların da alıp bardı. Nátiyjede Koreyanıń Samsung, Daewoo, LG, Hyundai sıyaqlı iri kompaniyaları óz ónimleri menen dúnyaǵa tanıldı. Koreya jetiskenlikleriniń dereklerinen biri, bilimlendiriw tarawın rawajajlandırıw boldı dep aytıwǵa tolıq tiykar bar. Sebebi ilim menen óndiris ortasında tıǵız baylanıslar ornatılıp, mámlekettiń ózi ilimiy izertlewler sistemasın jaratıwǵa járdem berdi, bul tarawǵa kóplegen qarjılar ajıratıldı. Zamanagóy texnologiyalardı jaratıwǵa mámleket buyırtpaları berilip, ilimniń jetiskenliklerin óndiriske engizip barıwǵa ayrıqsha áhmiyet berildi. Bulardıń hámmesi mámlekette innovaciyaǵa tiykarlanǵan rawajlanıwdıń jańa modeline ótiwge múmkinshilik beredi. Búgingi kúnde dúnya jámiyetshiliginde Qıtay modeli de rawajlanıwdıń kúshli mexanizmine iye model retinde tán alınbaqta. Dúnya mámleketleri arasında ol óziniń eksport potencialı boyınsha jetekshi orındı iyeleydi. Aldın mámleket keń tutınıw buyımları menen xalıq aralıq bazarǵa kirip barǵan bolsa, endi avtomobil sanaatınada tiykar jaratılıp, rawajlanǵan mámleketler menen óz-ara básekili bazarda qatnasıw imkaniyatına iye boldı. Qıtayda innovaciyaǵa ayrıqsha áhmiyet qaratılıp óndirilgen tovarlar arasında joqarı texnologiyalı ónimler úlesi artıp barmaqta. Mámleket quyash energetikası, sonday-aq kompyuterlerdiń jańa áwladın jaratıw boyınsha da
jetekshilik etedi.
Óndiristiń tez pátler menen rawajlanıwı xalıqtıń turmıs dárejesiniń artıwın da támiyinlep berdi.
Qıtay modeliniń tiykarǵı mazmunın tómendegi baǵdarlarda kórsetiw múmkin.

1. 
   Jobalı ekonomikadan bazar ekonomikasına transformaciyalasıw. Bul process áste-aqırınlıq penen basqıshpa-basqısh ámelge asırıldı. Reformalardı ótkeriwde
   

Qıtay eki qaǵıydaǵa ámel qıldı. Birinshi qaǵıyda: bir sekiriwde emes, al “taslardı terip dáryanı kesip ótiw”. Ekinshi qaǵıyda: Den Syaopinniń “pıshıq teoriyası” bolıp, “pıshıqtıń qaysı túrde bolıwı áhmiyetke iye emes, aqpa yaki qarama, áhmiyetlisi onıń tıshqanlardı jaqsı tutıwında”. Yaǵnıy ekonomikanı rawajlandırıw, xalıqtıń turmıs dárejesi hám mámlekettiń jalpı quwatın arttırıw ushın paydalı nárselerdiń hámmesin jaqsı dep esaplaydı.

2. 
   Sociallıq turaqlılıq - ekonomikanı rawajlandırıwda barlıq kúshlerdi toplaw sharayatı, bekkem siyasiy sistema arqalı ámelge asırıldı.
   
3. 
   Barlıq háreketler xalıqtıń turmıs dárejesin jaqsılawǵa qaratıldı.
   
4. 
   Reforma áste-aqırın ekonomikanıń barlıq tarawlarına kóshirildi.
   
5. 
   Makroekonomikada mámlekettiń roli qollap-quwatlandı.
   
6. 
   Nátiyjeli shet el institutlarınan paydalanıldı. Qıtay modeli tómendegi principlerge tiykarlanadı:
   

• 
  tiykarǵı kúsh eskini buzıwǵa emes, al jańanı payda etiwge sarplanıwı;
  
• 
  reforma tuwrıdan-tuwrı xalıqtıń mútájliklerin qanaatlandırıwǵa baǵdarlanıwı;
  
• 
  húkimet reformanı biytanıs usıl, jol jobalar boyınsha emes, óz mámleketiniń ózgesheliklerinen kelip shıǵıp ámelge asırıwı;
  
• 
  mámlekette liberallastırıw tez ámelge asırılmastan, al basqıshpa -basqısh jılısıwlar tiykarında alıp barılıwı;
  
• 
  bazar subektlerin jaratıwǵa ámeldegi mámleket dúzimin buzıp taslaw jolı menen emes, bar bolǵan jarıqlardı toltırıw, bul maqsette sırt el kapi talın da tartıw h.t.b.
  

2. lekciyanıń jobası:

1. 
   Bazar ekonomikasına ótiwdiń “ózbek” modeli, onıń tiykarǵı principleri hám ózgeshelikleri.
   
2. 
   Ózbekstanda milliy rawajlanıw basqıshları hám olardıń wazıypaları
   

1. Bazar ekonomikasına ótiwdiń “ózbek” modeli, onıń tiykarǵı principleri