|
tovar hám xızmetler aylanısına xızmet etiwshi shólkemler (transport hám baylanıs xızmetin kórsetiwshi kárxanalar, birja, aukcion, sawda shólkemleri hám agentlikleri hám t.b.);
finans-kredit qatnasıqlarına xızmet etiwshi shólkemler (bank, kredit shólkemleri, qamsızlandırıw hám finans kompaniyaları, salıq shólkemleri hám t.b.);
sociallıq tarawǵa xızmet kórsetiwshi shólkemler (turaq-jay hám kommunallıq xızmet shólkemleri, xalıqtı jumısqa jaylastırıwshı firmalar hám t.b.);
informaciya xızmetin kórsetiwshi shólkemler (maǵlıwmatlardı toplaw, ulıwmalastırıw hám satıw menen shuǵıllanıwshı shólkemler).
lekciyanıń jobası:
Bazar ekonomikasınıń mazmunı hám tiykarǵı belgileri.
Bazar ekonomikasınıń abzallıqları hám qarama-qarsılıqları
Bazar ekonomikasınıń mazmunı hám tiykarǵı belgileri
Bazar ekonomikasınıń háreket etiw mexanizmi kóp ásirler dawamında qáliplesip, házirgi dáwirde mádeniyatlasqan kóriniske iye hám kóplegen mámleketlerde húkim súriwshi ekonomikalıq sistemaǵa aylandı. Usı ekonomikanıń turaqlılıǵı sonıń menen túsindiriledi, uzaq dáwirli ekonomikalıq evolyuciya dawamında onıń háreket etiwiniń tiykarǵı klassik qaǵıydaları saqlanıp qaldı.
Bazar ekonomikası – bul tovar óndirisi, almasıw hám pul aylanısı nızamları tiykarında shólkemlestiriletuǵın hám basqarılatuǵın ekonomikalıq sistema. Bunday ekonomika erkin tovar-pul qatnasıqlarına tiykarlanadı, onıń tiykarında tovar hám puldıń túrli formalardaǵı háreketi jatadı, ol ekonomikalıq monopolizmdi biykar etedi.
Bazar ekonomikası óziniń bir qatar belgileri menen basqa ekonomikalıq sistemalardan ajıralıp turadı.
Bazar sisteması menshiktiń kóp túrliligine tiykarlanadı, biraq jeke menshik ústinlik etedi. Bunnan tısqarı jámáátlik hám mámleketlik menshik te háreket etedi. Biraq hesh bir menshik monopoliyası – jeke húkimdarlıǵı qáliplespeydi, sebebi menshikler ortasında teńsalmaqlıq saqlanadı, bir menshiktiń basqası tárepinen qısıp shıǵarılıwı júz bermeydi, sebebi barlıq menshik formalarınıń erkin rawajlanıwına kepillik beriledi.
Bazar ekonomikasında ónimler tovar formasına iye boladı, olar satıw-satıp alınıw arqalı almaslanadı. Tovar ónim hám xızmetlerdiń ulıwmalıq formasına aylanadı. Mine usı tárepi boyınsha bazar sisteması dástúriy sistemadan túpten ózgeshelenedi.
Bazar ekonomikası erkin ekonomikalıq tańlaw qaǵıydasına tiykarlanadı. Neni, qansha hám kim ushın islep shıǵarıw zárúr degen mashqalanı bazardıń óz sheshedi.
Bazar qatnasıqlarınıń hár bir subekti, ol kárxanama, mámleket pe, ayırım adamba – bunıń áhmiyeti joq, óz mápin gózlep xızmet júrgizedi. Biraq, hesh kim qálegen isin bazarsız isley almaydı. Ol bazar menen esaplasıwǵa májbúr, keri jaǵdayda isi júrmeydi, dáramat tappaydı, bankrot boladı. Óndiriwshi de, tutınıwshı da ne islew kerekligin bazardan bilip aladı.
Bazar ekonomikasınıń jáne bir belgisi – tovar bahalarınıń erkin qáliplesiwi. Tovar bahaların mámleket joqarıdan belgilemeydi, baha ayırım óndiriwshi yamasa tunıwshınıń ústemligi tiykarında qáliplespeydi. Baha bazardaǵı talap hám usınısqa qarap, qarıydar menen satıwshınıń sawdalasıwına muwapıq júzege keledi. Bazar qatnasıǵına kelisilgen bahalar xızmet etedi. Olar bolsa pul menen ólshenedi.
Bazar ekonomikasınıń keyingi belgisi onıń ekonomikalıq mexanizminde básekiniń bolıwı esaplanadı. Báseki ekonomikalıq qatnasıqlar qatnasıwshılarınıń jeke, basqalardıń mápine qaraǵanda ózgeshe mápiniń bar ekenligin bildiredi, biraq bul máp jolında gúres qabıl etken qaǵıydalarǵa tiykarlanıp alıp barıladı.
Bazar ekonomikası erkin bolǵanlıqtan ol monopoliya menen kelise almaydı. Sebebi monopoliya básekini shekleydi, onıń ushın ol maqul emes. Monopoliya turǵınlıqtı júzege shıǵaradı, baslamashılıqtı shegaralaydı. Sonlıqtan onıń menen kelise almaydı. Mine usı tárepi boyınsha bazar ekonomikası antimonopoliyalıq baǵdarǵa iye.
Bazar ekonomikasında mápler bir-biri menen soqlıǵısqanda báseki júz berse, olar uyǵınlasqanda partnyorlıq (sherikshilik) baylanısları payda boladı. Óndiristiń qánigelesiwi kárxanalardan bir-birine tovar hám xızmetlerdi jetkerip beriwdi talap etedi.
Bazar ekonomikası sociallıq baǵdarǵa iye bolǵan ekonomika, yaǵnıy ol aqırǵı nátiyjede turmıs dárejesin jaqsılawdı támiyinlewge qaratıladı.
Bazar sistemasında bay bolıw qadaǵan etilmeydi, sebebi bul sistemanıń jáne bir áhmiyetli belgisi dáramatlardıń sheksizligi esaplanadı, jumıs islep pul tabıw qábileti bolsa túrlishe, sonlıqtan adamlar dáramatları boyınsha keskin parqlanadı. Xalıq bay, ortasha jaǵday hám kámbaǵal qatlamlarǵa ajıraladı. Bay bolıw órnek (úlgi) sıpatında xızmet etkenlikten oǵan umtılıw adamlarda ekonomikalıq aktivlikti oyatadı.
Hár qanday ekonomikalıq sistema sıyaqlı bazar ekonomikası da ekonomikanıń ulıwmalıq mashqalaların sáwlelendiriwshi tómendegi sorawlarǵa juwap tabıwı zárúr: ne (qanday ónim hám xızmetlerdi) hám qansha muǵdarda islep shıǵarıw zárúr? qanday texnika hám texnologiya menen islep shıǵarıw zárúr? kim ushın islep shıǵarıw zárúr?
Eger bul sorawlardı ulıwmalıq túrde qoyıp, oǵan rawajlanıwdıń barlıq basqıshlarına tán bolǵan ulıwmalıq juwaptı beretuǵın bolsaq, olardı ápiwayı etip: xalıqtıń mútájligi ushın zárúr muǵdarda hám túrdegi tovar hám xızmetlerdi islep shıǵarıw; bar bolǵan resurslardan nátiyjeli paydalanıp, jańa texnika hám texnologiyalar tiykarında islep shıǵarıw; xalıqtıń tutınıwı ushın zárúr ónimler di islep shıǵarıw, dep juwap beriw mumkin.
Biraq bazar ekonomikası dáwirinde bul sorawlarǵa usı sistemanıń ózine tán tariyxıy ózgesheliginen, onıń talapları hám nızam-qaǵıydalarınan kelip shıǵıp juwap beriledi.
Qısqasha etip aytqanda, bazar ekonomikası sharayatında:
kóbirek payda beretuǵın tovarlar hám xızmetler islep shıǵarıladı;
pulı bar, tovarlar joqarı payda alıw imkaniyatın beretuǵın bahalarda satıp alıw qábiletine iye qarıydarlar ushın islep shıǵarıladı;
v) joqarı payda alıwdı támiyinleytuǵın, únemlew imkaniyatın beretuǵın texnika hám texnologiya járdeminde islep shıǵarıladı.
Bazar ekonomikasınıń abzallıqları hám qarama-qarsılıqları
Bazar ekonomikasınıń nátiyjeli hám turaqlı ekonomikalıq sistema sıpatında háreket etiwi hám rawajlanıwı onıń abzallıqları menen baylanıslı. Bazar ekonomikasınıń abzallıqların tómendegi belgiler arqalı kórsetiw múmkin :
Do'stlaringiz bilan baham: |
