Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Qadaǵalaw sorawları

1. 
   Finanstıń ekonomikalıq mazmunın onıń waziypaları járdeminde túsindiriń.
   
2. 
   Finans sistemasınıń elementleri haqqında túsinik beriń
   
3. 
   Finans sistemasında mámleketlik byudjet qanday rol atqaradı?
   
4. 
   Mámleketlik byudjettiń quramın túsindiriń.
   
5. 
   Byudjet qıtshıliǵı degenimiz ne? Onı qanday sebepler júzege keltiredi hám byudjet qıtshılıǵı mámleket ekonomikasına qanday tásir kórsetedi?
   
6. 
   Salıqlardın ekonomikalıq mazmunın, túrlerin hám wazıypaların mısallarda túsindiriń.
   
7. 
   Mámlekettiń ishki hám sırtqı qarızlarınıń dereklerin túsindirip beriń.
   
8. 
   Salıq júgi degenimiz ne hám ol ekonomikaǵa qanday tásir kórsetedi?
   
9. 
   Laffer qıya sızıǵınıń mazmunın túsindiriń
   
10. 
    Ózbekstanda byudjet-salıq sistemasın jetilistiriw baǵdarında ámelge asırılıp atırǵan ilajlar haqqında túsinik beriń.
    

20. TEMA. PUL-KREDIT SISTEMASÍ. BANKLER HÁM OLARDÍŃ BAZAR EKONOMIKASÍNDAĠÍ ROLI

1. 
   Pul sisteması hám onıń strukturalıq bólimleri
   

Makroekonomikalıq aylanısta tovar hám xızmetlerdiń háreketine qarama -qarsı baǵdarda puldıń háreketiniń júz beriwin aldıńǵı bapta kórip ótken edik. Endi usı bapta sol pul aǵımın, pul sisteması, onıń elementleri, pul aylanısı, onıń nızamı, inflaciya, onıń ekonomikaǵa tásiri hám social-ekonomikalıq aqıbetlerin analizleymiz.
Dáslep ekonomikanıń pul sistemasına toqtap ótemiz. Pul sisteması – bul mámlekette tariyxıy qáliplesken hám milliy nızamshılıq penen tastıyıqlanǵan pul aylanısın shólkemlestiriw forması.
Ekonomikanıń pul sistemasınıń áhmiyetli strukturalıq bólimleri tómendegilerden ibarat:

1. 
   milliy pul birligi (dollar, evro, funt sterling, yena, yuan, rubl, sum h.t.b.);
   
2. 
   pul emissiyası, yaǵnıy belgilengen nızamlı tártipte puldı aylanısqa shıǵarıw sisteması;
   
3. 
   puldıń túrleri, yaǵnıy pul aylanısında nızamlı tártipte tólew quralı sipatında háreket etiwshi qaǵaz, tiyin hám kredit pullar sisteması;
   
4. 
   valyuta rejimi (milliy puldı basqa pulǵa almastırıw tártibi);
   
5. 
   pul aylanısın tártipke salıw menen shuǵıllanıwshı finanslıq institutlar (bankler hám bankten tısqarı shólkemler) hám mámlekettiń pul aylanısın tártipke salıw boyınsha (monetar) siyasatı.
   

Pul bazar ekonomikasınıń janı esaplanadı, sebebi ol pul menen tiri. Pul bazar qatnasıqlarınıń tiykarǵı quralı, onıń járdeminde barlıq ekonomikalıq baylanıslar ámelge asırıladı. Puldıń basqa tovarlardan ayrımashılıǵı ol joqarı likvidlilikk e iye bolǵan tovar.

Puldıń likvidligi onıń aylanıs quralı sıpatında barlıq tovarǵa tez hám hesh qanday tosqınlıqsız almasıwı esaplanadı.

Puldan basqa likvidli aktivler de bar, biraq olar likvidligi boyınsha pulǵa teńlese almaydı. Mısalı, pul hesh bir qárejetsiz qálegen waqıtta qálegen tovarǵa almasıwı múmkin. Imarat, altın yamasa transport quralı basqa tovarlarǵa almasıwı ushın ol satılıwı kerek, bul kóp waqıt hám qárejetti talap etedi.
Pul toplaw quralı bolıwı ushın onıń qádiri turaqlı bolıwı kerek. Pul qádirsizlengende, oǵan keleshekte kem tovar beriledi (satıp alınadı). Sonlıqtan qádirsizlenip atırǵan puldıń toplanıwı baylıqtıń bir bóleginiń joytılıp barıwın bildiredi. Sonday sharayatta puldıń ornına basqa aktivlerdi toplaw qolaylı bolıp qaladı.

Puldıń qádiri-qunı – bul pul birliginiń tovar hám xızmetlerdi satıp alıw qábileti.

Puldıń qádiri-qunı oǵan bazarda ne beriliwi menen belgilenedi. Qádiri joqarı pullar kúshli pullar esaplanadı. Qádiri tómen puldı adamlar push pullar dep ataydı. Biraq olar da ekonomikada óz wazıypasın orınlaydı, biraq ekonomikalıq aylanıs ushın olardıń muǵdarı kóp bolıwı kerek.

2. Puldıń túrleri. Pul massası hám pul agregatları

Dúnyada neshe mámleket bolsa, sonsha milliy pullar bar. Olardıń atları uqsas bolsada, olar bir-birinen parqlanadı. AQSh, Kanada, Avstriya, Gonkong pulları dollar atı menen júrgiziledi, biraq olar barlıq tárepi boyınsha parqlanadı.

Milliy pul – bul málim mámlekette aylanısta júriwshi hám birden-bir tólew quralı dep qabıl etilgen pul esaplanadı.

Milliy pul tómendegi belgilerge iye boladı: ol mámlekettegi birden-bir tólew quralı esaplanadı, ol qorǵanıw belgilerine iye (bul belgi 12 ge shekem boladı), onı jasalma etiw qıyın boladı. Milliy puldıń óz kórinisi bar, onı basqa puldan ajıratıp


tanıp alıw múmkin. Mısalı, biz Ózbekstan sumın AQSh dolları, Yaponiya ienası yamasa Qazaqstan teńgesinen ańsat ajıratıp, dárhal tanıp alamız. Milliy pul shıdamlı bolıp, uzaq dáwirde tozbastan xızmet etedi. Milliy pul iri yamasa mayda bolsada pul birligi, satıp alıw qábileti birdey boladı. Bir 10 mıń sumlıq, 2 bes mıń sumlıq yamasa 10 júz mıń sumlıq puldıń qádiri birdey boladı. Sonlıqtan iri puldı maydalap alıw yamasa mayda puldı iri etip alıw hesh qıyınshılıq tuwdırmaydı.
Pul óz forması boyınsha qaǵaz hám teńge pullardan ibarat bolsa, aylanıs etiw tárepi boyınsha naq hám naq bolmaǵan pullarǵa ajıraladı.