I. Kirisiw Kárxananıń finanslıq resurslarına pul qarjları, qımbatlı qaǵazlar, aktivler, kredit qarjları hám basqa dáramatlar kiredi. Finans bólistiriw hám qadaǵalaw funktsiyaların atqaradı hám kórsetkishler anal

I. Kirisiw
Kárxananıń finanslıq resurslarına pul qarjları, qımbatlı qaǵazlar, aktivler, kredit qarjları hám basqa dáramatlar kiredi. Finans bólistiriw hám qadaǵalaw funktsiyaların atqaradı hám kórsetkishler analizi iskerliginiń tiykarǵı táreplerin xarakteristikalaw hám jobalar islep shıǵıw imkaniyatın beredi.
Kárxananıń finanslıq resursları - kárxana iqtiyarindaģi pullar, qımbatlı qaǵazlar, aktivde bar bolǵan pullar, kredit qarjları hám basqa dáramatlar tùsiniledi.
Kárxanada finans eki zárúrli funktsiyanı atqaradı - bòlistiriw hám qadaǵalaw. Finanslıq támiynlew subektleri túrli múlkshilik formasındaǵı ǵárezsiz kárxanalar, aymaqlıq basqarıw shólkemleri, fizikalıq shaxslar bolıwı múmkin.
Finans járdeminde ámelge asırilatuǵın bólistiriw procesi salıq sisteması, puqaralıq nızamshiliģi hám bankler hám qımbatlı qaǵazlar tuwrısındaǵı nızam hújjetleri hám basqalar menen baylanıslı normativ hújjetler federal, aymaqlıq hám jergilikli húkimet dárejelerinde tastıyıqlanǵan. Finanstiń qadaǵalaw funktsiyası - bul pullardı bólistiriwde payda bolatuǵın koefficientler haqqında belgi beriw bolıp tabıladı. Sanaat kárxanalarınıń buxgalteriya esabı, statistikalıq hám operativ esabatlarında bar bolǵan finanslıq maǵlıwmatlar qadaǵalaw funktsiyasın ámelge asırıwǵa járdem beredi.
Finanslıq kórsetkishlerdi analiz qılıw kárxana iskerliginiń barlıq tiykarǵı táreplerin xarakteristikalaw, bahalaw imkaniyatın beredi, erisilgen nátiyjeler zárúr jaǵdaylarda bolsa unamsız faktorlardı saplastırıwǵa qaratılǵan ilajlar kompleksin islep shıǵıw bolip tabiladi.
Finanslıq turaqlı kárxana degende, kárxana aktivlerine (tiykarǵı fondlar, materiallıq emes aktivler, aylanba pullar ) qoyılǵan pullardı óz qarjları esabına qaplaytuģun, múddeti ótken debitorliq hám kreditorliq qarızlarına jol qoymaytuǵın hám de óz minnetlemelerin waqıtında atqaratuǵın kárxana túsiniledi. Finanslıq turaqlılıq koefficiyentleriniń áhmiyeti tiykarınan kreditorlar ushın zárúrli áhmiyetke iye boladı, olar arqalı kárxananıń sırt el qarjılarına ǵárezlilik dárejesin, finanslıq jaǵdayı turaqlılıǵın, bankrot bolıw múmkinshiligın hám de investitsiya siyasatın jurgiziw jaǵdayların anıqlaw múmkin.
Finanslıq turaqlılıq óz hám qarız qarjları qatnası menen anıqlanıp, qatar kórsetkishler járdeminde esaplanadı. Olarǵa ǵárezsizlik, finanslıq ǵárezlilik hám finanslıq turaqlılıq kórsetkishleri kiredi.
Óz qarjları esabınan finanslıq támiynlew bir qatar abzalliqlarģa iye:
1) kárxana paydasınan toltırıw esabına onıń finanslıq turaqlılıǵın òsedi ;
2) óz qarjların qáliplestiriw hám olardan paydalanıw turaqlı ;
3) sırtqı finanslıq támiynlew ǵárejetlerin minimallastırıw (kreditorlar aldındaǵı qarızlarǵa xizmet kórsetiw ushın );
4) kárxananı rawajlandırıw boyınsha basqarıw qararların qabıllaw procesi keshiriledi, sebebi qosımsha ǵárejetlerdi qaplaw derekleri aldınan málim.
Kárxananıń ózin ózi finanslıq támiynlew dárejesi tekǵana onıń ishki múmkinshiliklerine, bálki oǵan da baylanıslı sirtqi ortalıq (mámlekettiń salıq, amortizatsiya, byudjet, bajıxana hám pul-kredit siyasatı ) boladi.
Sırtqı finanslıq támiynlew màmleket, finans-kredit shólkemleri, finanslıq emes kompaniyalar hám puqaralardıń qarjlarınan paydalanıwdı támiyinleydi:bank kreditleri, kommerciya kreditleri, yaǵnıy. basqa shólkemlerden qarız qarjları ; shólkemdiń aktsiyaları hám obligatsiyalarin shıǵarıw hám satıwdan túsken pullar ; qaytarılatuǵın tiykarda byudjetten ajıratılǵan qarjılar hám basqalar.
Aylanba pullar aylanisin tezlestiriw, xojalıq operatsiyaları kólemin asırıw, tamamlanbaģan islep shıǵarıw kólemin kemeytiw imkaniyatın beredi. Biraq, bul óz moynına alǵan qarız minnetlemelerine keyinirek xizmet kórsetiw zárúrshiligi menen baylanıslı arnawlı bir mashqalalardıń payda bolıwına alıp keledi.
Tiykarǵı islep shıǵarıw finanslıq-ekonomikalıq wazıypası kárxananıń finanslıq balansın támiyinlew, yaǵnıy. tákirar islep shıǵarıw processlerin támiyinlew ushın dáramatlar balansı ǵárejetler balansına teń bolıwı kerek.
Finanslıq hújjetler kárxananıń málim bir sánedegi finanslıq jaǵdayın, sonıń menen birge, málim bir dáwirdegi iskerligi nátiyjelerin kórsetedi. Bul hújjetlerge kóre, kárxananıń finanslıq múmkinshiliklerin, ekonomikalıq iskerliginiń rentabelligin hám rawajlanıw kelesheklerin bahalaw múmkin.
Tiykarǵı finanslıq hújjetler tómendegiler bolıp tabıladı: balans ; dáramat kestesi; pul aǵımı tuwrısındaǵı esabat. Buxgalteriya balansı geyde kárxananıń finanslıq jaǵdayı tuwrısındaǵı esabat dep ataladı. Ol kárxananıń kapital quramın kórsetedi. Buxgalteriya balansı eki bólekke bólinedi: aktiv hám passiv. Birinshi bólim finanslıq resurslarınıń quramı hám jaylasıwın yamasa olardan paydalanıw baǵdarın sáwlelendiredi; minnetlemelerde - tálim hám finanslıq támiynlew dárekleri.
Balanstıń ulıwma aktivi onıń minnetlemeleri ulıwma muǵdarına teń. Paydalanıw múddetine kóre aktivler aylanba hám uzaq múddetli aktivlerge bólinedi. Aylanba aktivler (yamasa ámeldegi) - qısqa múddetli aktivler, sonday-aq aylanba pullar : pul qarjları, debitorliq qarızları, tovar -materiallıq baylıqlar, olardan paydalanıw múddeti bir esabat dáwiri.
baylanıslı pul qarjlarınıń ózgeriwi sáwlelendiriledi. tómendegi elementlar : " Debitorliq qarızlari", " Keshiktirilgen ǵárejetler", " Tovar -materiallıq rezervler" hám basqalar.
“Investitsiya iskerligi nátiyjesinde pul qarjları háreketi” bóliminde tiykarǵı kapitaldı satıp alıw hám satıw, qımbatlı qaǵazlarǵa uzaq múddetli qoyılmalar menen baylanıslı barlıq túrdegi operatsiyalar qamtıp alınǵan. " Pul qarjlarınıń aǵıslari" bóliminde kreditorlar hám investorlar tárepinen usınıs etilgen pullardı alıw hám tólew menen baylanıslı operatsiyalar dizimi keltirilgen. Pul qarjlarınıń háreketi tuwrısındaǵı esabattı dúziwde esap -kitaplar balans hám payda hám ziyanlar tuwrısındaǵı esabat maǵlıwmatlarına tiykarlanadı.
Qımbatlı qaǵazlar degende investor hám emitent ortasındaǵı múlkshilik munasábetlerdi belgileytuǵın hújjet túsiniledi. Emitent - bul investitsiyalardı tartıw maqsetinde qımbatlı qaǵazlar shıǵaratuǵın yuridikalıq shaxs. Investor bolsa dáramat alıw ushın qımbatlı qaǵazlardı satıp alıwshı yuridikalıq yamasa fizikalıq shaxs bolıp tabıladı. Qımbatlı qaǵazlar baslanǵısh hám ekilemshi bólinedi. Baslanǵısh - qımbatlı qaǵazlar bazarında ǵárezsiz túrde ámeldegi bolıwı múmkin bolǵan qımbatlı qaǵazlar. Ekilemshi tek baslanǵısh menen birgelikte ámelge asırılıwı múmkin.
Parıqlaw tómendegi túrler qımbatlı qaǵazlar :
• Aktsiya ;
• obligatsiya;
• veksel;
• sertifikat.
Aktsiyalar - bul aktsiyonerlik jámiyetin rawajlandırıw ushın pullar qosıllaninan derek beretuǵın jáne onıń iyesine jámiyet paydasınıń bir bólegin dividendler formasında alıw huqıqın beretuǵın qımbatlı qaǵazlar. Qımbatlı qaǵaz sıyaqlı aksiyanıń ámel qılıw múddeti joq hám emitentke qaytarılmaydı. Aktsiyalar iyesiniń (aktsiyonerdiń) hám usınıs etiwshiniń atı menen, iyesiniń atı kórsetilmegen halda dizimge alınıwı múmkin. Aksiyonerler arnawlı reestrge kiritiledi. Atalǵan úles notarial dizimnen ótkeriw yamasa brokerlik keńseleri arqalı basqa shaxsqa ótkeriliwi múmkin.
Aktsiyalar ápiwayı hám jeńillikli bolıwı múmkin. Ápiwayı aksiyalar iyeleri aksiyonerler jıynalısında qatnasıw arqalı kárxananı basqarıw huqıqına iye, jeńillikli aksiyalar iyeleri belgilengen dividend ornına aksiyonerlik kárxanasın basqarıw huqıqınan waz keshiwleri múmkin.
Jeńillikli aksiyalar ápiwayı aktsiyalarǵa almastırılıwı múmkin. Rossiya nızamshiliģi aksiyonerler jıynalısı tómendegi máseleler boyınsha qarar qabıl etkende onıń iyesine úsh jılǵa shekem " veto" qoyıw huqıqın beretuǵın " altın aksiya" ni názerde tutadı : kompaniya ustavina ózgertiw hám qosımshalar kirgiziw; kárxananı qayta
tuwrı paydalanılıp atırǵanlıǵı sıyaqlılar uyreniledi, bul ózgerislerge dáslepki baha beriledi.
Mısalı, kárxananıń finanslıq jaǵdayı turaqlı bolıwı ushın onıń óz qarjlarınıń kólemi qarızǵa alınǵan pullar kóleminen kóp bolıwı kerek. Kárxana finanslıq jaǵdayın analiz qılıw processinde ásirese, onıń likvidligi hám tólewge uqıplılıǵın analiz qılıw zárúrli áhmiyetke iye boladı. Kárxana balansınıń likvidligi degende, balanstaǵı likvid pullardıń balansında kórsetilgen minnetlemelerdi oraw dárejesi túsiniledi.
Kárxananıń finanslıq iskerligin analiz qılıw ushın finanslıq turaqlılıq, balanstıń tólew qábileti yamasa likvidligi, kreditqa uqıplılıǵı, rentabelligi hám basqalar sıyaqlı ólshemlerden paydalanıladı.
Kárxananıń finanslıq turaqlılıǵın - bul kárxananıń maqul túsetuǵın táwekelshilik sharayatında tólew qábileti hám kreditke uqıplılıǵın saqlap qalǵan halda turaqlı jumıs alıp barıw, uzaq waqıt dawamında básekige shıdamlı ónim islep shıǵarıw hám satıw, payda alıw, kapitaldı kóbeytiw qábileti bolıp tabıladı.
Finanslıq turaqlılıq kárxananıń finanslıq jaǵdayın xarakteristikalaytuǵın zárúrli, quramalı kriterya bolıp tabıladı. Kárxananıń finanslıq jaǵdayı turaqlılıǵın kórsetkishleri finanslıq ǵárezlilik koefficiyentlerin óz ishine aladı.
Bul koefficient kárxananıń baylanıslılıǵın xarakteristikalaydı sırtqı derekler finanslıq támiynlew 1 den aspawı kerek. Bul kórsetkish qanshellilik bálent, kompaniyanıń kreditorlarģa baylanıslılıǵı qanshellilik joqarı bolsa, joqarı koefficient bankrotliq yamasa naq pul potentsialın kórsetedi, finanslıq jaǵday turaqlılıǵındıń jamanlasiwinan derek beredi. Kárxanalar ózleriniń finanslıq jaǵdayın jaqsılaw ushın qosımsha qarız qarjlarınan paydalanıwǵa yamasa islep shıǵarıw hám marketing iskerligi natiyjeliligin asırıwǵa májbúr bolıp atır. Bul koefficiyent óz-ózin finanslıq támiynlew koefficiyenti dep ataladı hám ámeldegi pul tusimleri esabına tiykarǵı kapitalǵa (materiallıq aktivlerge) investitsiyalar aǵımın xarakteristikalaydı. Kárxananıń tólew qábileti bul kárxananıń óz qarjları esabınan sırtqı minnetlemelerin (qısqa múddetli hám uzaq múddetli) orınlaw qábileti bolıp tabıladı. Eger tólew qábileti koefficiyenti 0, 5 ten úlken bolsa, ol halda finanslıq risk tómen boladı hám kompaniya tólewge ılayıq esaplanadı, yaǵnıy onıń ulıwma aktivleri sırtqı minnetlemelerden asıp ketedi.
Iyelik qatnası - óz kapitalı hám uzaq múddetli minnetlemeler ortasındaǵı koefficientti xarakteristikalaydı. Bul kórsetkish dárejesi qanshellilik joqarı bolsa, bul kárxananıń finanslıq jaǵdayı hám soǵan uyqas túrde jeterli tólew qábileti sonshalıq jaqsı boladı. Qarız kapitalınıń koefficiyenti kárxananıń tólew qábiletin xarakteristikalaydı, eger aylanba pullardıń ma`nisi ssuda kapitalın hám soǵan uyqas túrde kárxananıń qarızın tolıq qaplasa, joqarı esaplanadı.