Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

M0 – aylanıstaǵı naq (qaǵaz hám metall) pullar.
M1 = M0 + xalıqtıń aǵımdaǵı esap betindegi pul qaldıqları, kárxanalardıń esap betlerindegi pul qarjıları, banklerdegi talap etip al ıw múmkin bolǵan pul amanatları.
M2 = M1 + kommerciyalıq banklerdegi múddetli amanatlar hám amanat esap betlerindegi pullar, qánigelestirilgen finanslıq shólkemlerdegi depozitler hám basqa aktivlar. Bul agregattıń quramına kiriwshi pul qarjıların tuwrıdan -tuwrı bir shaxstan basqa bir shaxsqa ótkeriw hámde almasıw kelisimlerinde paydalanıw múmkin emes. Olar tiykarınan toplaw quralı wazıypasın orınlaydı.
M3 = M2 + bank sertifikatları + anıq maqsetli zayom obligaciyaları + mámleketlik zayom obligaciyaları + qazna minntelemeleri.


Bunnan kórinip turǵanınday, pul massasınıń hár bir agregatı óziniń likvidlik dárejesine qaray bir-birinen parqlanadı. Joqarıda keltirip ótkenimizdey, pullar (metall tiyin hám qaǵaz pullar) eń joqarı likvidlikke iye boladı. Pul iyesi ó zi qálegen waqtında alıwı múmkin bolǵan pul amanatları da likvidli esaplanadı. Pul massası quramına tólew quralı wazıypasın atqarıw qábileti tómenirek bolǵan aktivlerdiń qosılıp barıwı menen, olardıń likvidlik dárejesi de páseyip baradı.
Naq pullar bazar ekonomikası rawajlanǵan mámleketlerde ulıwma pul massasınıń 9-10 procentin, ǴMDA mámleketlerinde 35 -40 procentti quraydı.

3. Pul aylanısı hám onıń nızamı

Bazar ekonomikası sharayatında pul qarjıları toqtawsız hárekette boladı, tovarlar hám xızmetlerdi almasıw processinde resurslar ushın tólemlerdi ámelge asırıwda, xızmet haqı hámde basqada minnetlemelerdi tólewde pul qoldan qolǵa ótip, aylanıp turadı. Puldıń óz wazıypaların orınlaw processindegi toqtawsız háreketi pul aylanısı dep ataladı.
Pul aylanısın basqarıp turıwshı ekonomikalıq nızam bar bolıp, ol bazar ekonomikasınıń áhmiyetli nızamlarınan biri esaplanadı. Bul nızam aylanısta qansha pul zárúr bolıwın belgilep beredi.

Pul aylanısı nızamı sonday ekonomikalıq nızam, oǵan muwapıq aylanıstaǵı pul muǵdarı satılatuǵın tovar hám xızmetler bahasınıń ulıwmalıq summasına tuwrı proporcionalda, puldıń aylanıs tezligine keri proporcionalda boladı.

Bul nızamǵa muwapıq satılatuǵın tovar hám xızmetler (Q) qanshelli kóp bolsa hám olardan hár biriniń bahası (P) qanshelli joqarı bolsa sonshelli pul kóp talap etiledi, bunıń kerisi bolsa pul az muǵdarda kerek boladı.
Biraq puldıń muǵdarına (M-money) onıń aylanıs tezligi (V- velocity) de tásir etedi. Aytılǵan nızam ekonomikada tovar hám pul teńsalmaqlıǵı bolıwın bildiredi. Teńsalmaqlıq bolsa sonnan ibarat, pul muǵdarınıń (M) puldıń aylanıs tezligine (V) kóbeymesi tovarlar muǵdarınıń (Q) hár bir tovardıń ortasha bahasına (P)
kóbeymesine teń bolıwı kerek. Bunda M·V=Q·P teńligi kelip shıǵadı. Sonnan kelip
_{M } Q.P

shıqqan halda puldıń muǵdarın anıqlasaq, _V
payda boladı. Bunda M Q·P ǵa

tuwrı proporcional, V ǵa bolsa keri proporcionalda boladı.

4. Inflyaciya, onıń kelip shıǵıw sebepleri, túrleri hám social -ekonomikalıq