Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Naq pullar – bul xalıqtıń qolında anıq materiallıq formadaǵı qaǵaz hám teńge pullar bolıp, olar qoldan-qolǵa ótip júredi. Bul eń kóp tarqalǵan tólew quralı. Biraq alıs-beris baylanıslarına naq bolmaǵan pullar da xızmet etedi. Bul pullar anıq materiallıq formaǵa iye emes, ol qıyalıy pul, yaǵnıy onıń bar yamasa joq ekenligin qol menen uslap hám kóz benen kórip bolmaydı, al qıyalıy kóz aldımızǵa keltiremiz. Naq bolmaǵan pul bul banktegi ayırım puqaralar, firmalar yamasa mámleketlik shólkemler atına jazılǵan pullar. Naq bolmaǵan pul bankte turǵanı ushın ol iyesine procent keltirgen halda ósip baradı. Ol bankten bankke kóship aylanısta bolǵanlıqtan, onıń aylanıs qárejeti az boladı, onı saqlaw qáwipli bolmaydı.
Pul qanday formada bolıwına qaramastan ekonomikada túrlishe xızmet etedi. Usıǵan baylanslı olar aktiv hám passiv pullar bolıp bólinedi. Aktiv pul bul ámelde hárekette bolǵan, yaǵnıy ekonomikadaǵı alıs-beris qatnasıqlarında tólew quralı sıpatında islep turǵan pullar. Passiv pul bul ekonomikalıq aylanısta qatnaspay turǵan pul esaplanıp, ol amanat, pul rezervleri hám kassa qaldıqlarınan ibarat boladı. Ol ádette múddetli depozitler hám bank amanatlarında saqlanǵan pul bolıp, waqtınsha isletilmey turadı. Barlıq pul túrleri ekonomikada pul massasın payda etedi.

Pul massası mámlekette málim waqıtta aylanısta júriwshi barlıq pul túrleriniń muǵdarı.

Pul massası onıń agregatlarınan ibarat boladı. Pul agregatı – bul puldıń likvidligi boyınsha túrli toparlarǵa ajıratılıwı. Eń aldıńǵı agregatqa likvidligi joqarı pullar kiritiledi. Mısalı, AQShta birinshi agregatqa (onı M ₁ dep belgileydi) naq pul, jol shekleri, qálegen waqıtta bankten alıw múmkin bolǵan basqa pullar kiritiledi. Eń sońǵı agregatlar likvidligi tómenirek pullardan ibarat boladı.
Milliy ekonomikada mámlekettiń, kommerciyalıq bankler hám basqa finanslıq shólkemlerdiń minnetlemeleri pul sıpatında paydalanadı. Pul operaciyalarınıń tiykarǵı kópshilik bólegi naq pulsız, chekler hám oǵan teńlestirilgen finanslıq aktivler járdeminde ámelge asırıladı. Sol sebepli aylanısta bolǵan pul muǵdarın esaplaw ushın M₁ ...M_n pul agregatları yamasa strukturalıq bólegi túsiniginen paydalanıladı. Barlıq pul agregatları jıyındısı jalpı massasın yamasa pul usınısın quraydı.
Ózbekstanda ulıwma pul muǵdarı tómendegiler tiykarında esaplanadı: