Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

aqıbetleri


Ekonomikada inflyaciya hám deflyaciya degen hádiyseler ushırasıp turadı, bular bir-birine qarama-qarsı boladı.
Inflyaciya pul birligi qádiriniń bahalardıń joqarılap ketiw nátiyjesinde páseyiwi, deflyaciya kerisinshe bahalar túsip puldıń qádiriniń artıwın bildiredi. Biraq bunday hádiyseler máwsimlik emes, al úzliksiz bolıp, uzaq waqıtta gúzetilgende inflyaciya yamasa deflyaciya bar dep aytıw múmkin.
“Inflyaciya” ataması (latınsha inflation – isiniw, keńeyiw) birinshi ret Arqa Amerikada 1861-1865-jıllardaǵı puqaralar urısı dáwirinde qollanılıp, aylanısta qaǵaz pullardıń hádden tısqarı kóbeyip ketiwin sáwlelendirgen edi. Ekonomikalıq ádebiyatlarda bolsa bul atama XX ásirde, birinshi dúńya júzlik urısınan keyin keń tarqaldı. Inflyaciya túsinigi oǵada kóp qırlı bolıp, ekonomikalıq ádebiyatlarda oǵan hár tárepleme túsinikler berilgen. Atap aytqanda:
Inflyaciya – bul pul massasınıń tovar aylanısı mútájliklerine salıstırǵanda artıp

ketiwi nátiyjesinde pul birliginiń qádirsizleniwi hám soǵan sáykes túrde tovar bahalarnıń ósiwi esaplanadı ²⁵.
Inflyaciya – bul aylanıs tarawınıń pul belgileri menen milliy xojalıqtıń haqıyqıy mútájliklerinen artıqsha muǵdarda tolıp ketiwi ²⁶.
Inflyaciya – bul ekonomikalıq sistemada baha ósiwiniń turaqlı tendenciyasi arqalı sáwleleniwshi makroekonomikalıq hádiyse ²⁷.
Inflyaciya – bul:

• 
  aylanısta bar bolǵan naq qaǵaz pullar yamasa naq bolmaǵan qaǵaz pul muǵdarınıń tovarlardıń real usınısına salıstırǵanda hádden tısqarı kóbeyip ketiwi;
  
• 
  pullardıń satıp alıw qábiletiniń páseyiwi;
  
• 
  uzaq dáwir dawamında bahalardıń ulıwmalıq ósiwi ²⁸.
  

Joqarıdaǵı anıqlamalardan kelip shıǵıp, inflyaciyaǵa tómendegishe táriyip beriwimizge boladı.

Inflyaciya degende pul aylanısı nızamınıń buzılıwı menen baylanıslı halda tovar bahalarınıń úzliksiz túrde ósip barıwı nátiyjesinde pul birliginiń qádirsizleniwi túsiniledi.

Inflyaciya júz bergende barlıq tovarlardıń bahası ósip, bahanıń ulıwmalıq dárejesi joqarıǵa kóteriledi. Nátiyjede pul birliginiń satıp alıw qábileti kemeyedi, málim tovardı satıp alıw ushın aldıńǵıdan kóbirek pul sarplanadı. Inflyaciya sharayatında pul kereginen kóbeyip ketedi, yaǵnıy pul massası tovar hám xızmetlerge salıstırǵanda kóp boladı.
Ne sebepten bunday hádiyse júz beredi degen soraw payda boladı. Buǵan juwap inflyaciyanıń sebeplerinen kelip shıǵadı. Olar tómendegilerden ibarat:

1. 
   Mámleket óz qárejetlerin qaplaw ushın pul emissiyasına qol uradı, yaǵnıy aylanısqa qosımsha pul shıǵaradı, bul pul mámleketlik buyırtpalardıń haqısın tólew, byudjet shólkemlerinde xızmet haqı tólew arqalı aylanıstaǵı pulǵa kelip qosıladı hám onıń muǵdarın kóbeyttirip jiberedi.
   
2. 
   Óndiristiń qısqarıwı. Bunda pul massası ózgermeydi, biraq tovarlar kólemi qısqaradı. Nátiyjede puldıń tovar menen támiyinleniwi kemeyedi, tovar qıtshılıǵı payda bolıp baha artadı, pul bolsa qádirsizlenedi.
   
3. 
   Resurslar sheklengenlikten olarǵa talap artıp, olardıń bahası kóteriledi, bul óz gezeginde qárejetlerdi kóbeyttiredi hám bahanı joqarılatadı. Bunıń nátiyjesinde pul massası ózgermegen jaǵdayda da puldıń qádiri tómenleydi.
   
4. 
   Valyuta rezervleriniń qádirsizleniwi. Bizge málim val yuta rezervleri esabınan importtı kóbeytip, milliy puldıń tovar menen támiyinleniwin arttırıw múmkin. Rezerv rolin atqarıwshı valyutalar qádirsizlense, olarǵa shetten alınatuǵın tovarlar muǵdarı qısqaradı, bunda importtıń qádirsizleniwi júz beredi. Import etilgen tovarlar muǵdarı kemeygennen soń, milliy puldıń materiallıq támiyinleniwi páseyedi, bahalar óse baslaydı.
   

Inflyaciya túrli belgilerine qaray hár tárepleme klassifikaciyalanadı. Kelip shıǵıw sebeplerine qaray inflyaciya eki túrge bólinedi:


²⁵ Курс экономической теории. Учебное пособие под ред. Чепурина М.Н., Киселевой Е.А. Киров, изд.
«АСА», 2009. – 423-б.
²⁶ Борисов Е.Ф. Экономическая теория: Учебник. – 2-е изд., перераб. и доп. М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2005, 170-б.
²⁷ Экономическая теория: Учеб. для студ. высш. учеб. заведений / Под ред. В.Д.Камаева. – 10-е изд., перераб. и доп. - М.: Гуманит. изд. cентр ВЛАДОС, 2004, 416-б.
²⁸ Экономическая теория: Учебник. - Изд., испр. и доп. / Под общ. ред. акад. В.И.Видяпина, А.И.Добрынина, Г.П.Журавлевой, Л.С.Тарасевича. – М.: ИНФРА-М, 2005, 538-б.

1.