Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Sociallıq taraw qárejetleri. Bular bilimlendiriw-tárbiya, den sawlıqtı saqlaw, fizikalıq tárbiya hám sport, mádeniyat, qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw, sociallıq járdem kórsetiw shıǵınları.

Investiciyalıq qárejetler. Bul mámleket esabınan social-mádeniy obektlerdi, óndirislik infrastrukturanı hám kommunikaciya sistemasın jaratıw ushın pul sarıplaw.

Milliy qáwipsizlikti hám ishki tártipti saqlaw qárejetleri. Bulardıń qatarına qáwipsizlik organları, sud hám prokuratura qárejetleri kiredi.

Basqarıw qárejetleri. Bularǵa oraylıq hám jergilikli hákimiyat organlarınıń jumısın támiyinlew shıǵınları kiredi.

Sırtqı qarızdı úziw qárejetleri. Bul tólew múddeti kelgen qarızdıń ózin qaytarıw, qarız boyınsha beriletuǵın procentlerdi tólew qárejetleri. Bul qárejet qarızdıń muǵdarına, qaysı waqıtta qaytarılıwına hám procenttiń muǵdarına qarap ózgerip turadı hám byudjette kórsetiledi.

Dáramatlar hám shıǵınlardıń oraylıq hám aymaqlıq municipial b yudjetler ortasında bólistiriliwi byudjet federalizmin bildiredi hám tómen dárejeli byudjetlerdiń rolin joqarıatıp barıwdı ańlatadı.
Mámleketlik byudjettiń baslı principi, bul onıń dáramatları hám shıǵınların balanslasqan, yaǵnıy óz-ara muwapıqlasqan halda bolıwınan ibarat. Biraq olar ortasında sáykeslik buzılıp ta turadı. Shıǵınlar dáramatlardan artıp ketkende byudjet deficiti (qıtshılıǵı) payda boladı. Egerde dáramatlar shıǵınlardan artıp ketse byudjet proficiti júzege keledi.

4. Bazar ekonomikası sharayatında salıqlar hám olardıń wazıypaları

Mámleketlik byudjettiń dáramatlar bóleginiń tiykarǵı deregi bolıp salıqlar esaplanadı.
Salıq ekonomikalıq kategoriya sıpatında, sap dáramattıń bir bólegin byudjetke tartıw forması bolıp, finanslıq qatnasıqlardıń strukturalıq bólegin quraydı. Salıq – bul mámlekettiń óz wazıypaların ámelge asırıw ushın zárúr bolǵan finanslıq dereklerdi qáliplestiriw maqsetinde fizikalıq hám yuridikalıq táreplerden byudjetke májbúriy tólemlerdi óndiriw forması.
Salıqlardıń ekonomikalıq mazmunı olardıń orınlaytuǵın wazıypalarınan tolıǵıraq kórinedi. Milliy ekonomikada salıqlar tiykarınan tómendegi úsh wazıypanı orınlaydı:

1. 
   Mámleket qárejetlerin finanslastırıw yamasa fiskal wazıypası.
   
2. 
   Ekonomikanı tártipke salıw wazıypası.
   
3. 
   Xoshametlew yamasa qızıqtırıw wazıypası.
   
4. 
   Qadaǵalaw wazıypası.
   
5. 
   Salıqtı esaplaw processin maǵlıwmat penen támiiynlew wazıypası.
   

Salıqlardıń fiskal (latınsha “fiscus” sózinen alınǵan bolıp, qazna degen mánisti ańlatadı) wazıypasınıń mazmunı sonnan ibarat, salıqlardıń járdeminde mámlekettiń finanslıq resursları qáliplestiriledi hám mámlekettiń xızmet kórsetiwi ushın sharayat jaratıladı. Salıqlar arqalı kárxanalar hám puqaralar dáramatınıń bir bólegi mámleket basqarıwın, mámleket qorǵanıwın, ulıwma óndirislik emes tarawlardı saqlap turıw maqsetinde óndiriw jolı menen mámleketlik byudjettiń dáramat bólegin qáliplestiriw
– salıqlardıń fiskal wazıypasınıń eń áhmiyetli elementi esaplanadı.
Ekonomikanı modernizaciyalaw hám óndiristi diversifikaciyalaw sharayatında salıqlardıń ekinshi wazıypası olardıń ekonomikadaǵı tártipke salıwshılıq roli esaplanadı, yaǵnıy mámleket salıqlar arqalı tovarlar hám xızmetlerdiń islep shıǵarıw hámde olardı satıwdıń ekonomikalıq sharayatların tártipke saladı, sol jol menen ekonomika tarawlarınıń ekonomikalıq xızmetin ámelge asırıw ushın málim “salıq ortalı”ǵın jaratadı.