Давлатчилик тарихи. Маъруза матни 3-курс 1-Мавзу. Сўнги ўрта асрларда Ўзбек хонликлари

5-машғулот
1.Қорақалпоқлар XVI - XIX асрнинг биринчи ярмида.
Қорақалпоқ халқининг сиёсий-ижтимоий тузуми
Қорақалпоқ халқининг шаклланиш тарихи. Қорақалпоғистон ҳудудида одамлар неолит давридаёқ яшаганлиги тарихий манбаларда қайд этилади. Оролбўйи даштларига II-VIII асрларда бир қатор туркий қабилалар келиб жойлашган. Кириб келган қабилалар билан маҳаллий аҳолининг қўшилиши натижасида Оролбўйида бижанаклар ва ўғизлар шаклланган. Бижанаклар негизида VIII-X асрларда қорақалпоқларнинг халқ сифатида шаклланиш жараёни бошланган.
Бижанакларнинг бир қисми X аср бошида Волга ортига, Жанубий Рус даштларига кўчишга мажбур бўлган. Бунга ўғиз ва қипчоқлар тазйиқи сабаб бўлган. Улар XII аср рус йилномаларида «черные клобуки» (қорақалпоқ) деб тилга олинган. Қорақалпоқ халқининг номи шу атамадан олинган. Волга ва Урал (Ёйиқ) дарёлари оралиғида қолган бижанакларни Иртиш дарёси атрофидан келган қипчоқлар забт этган. Улар қипчоқлар билан аралашиб, тилини қабул қилган. Қипчоқлар таркибига кирган бижанаклар (қорақалпоқлар) “қора бўркли” деб аталган.
Чингизхон XIII аср бошида Урганчни сувга бостириш учун Амударё тўғонини бузиб ташлагач, Амударёнинг ўзани ҳам ўзгарган. Сувсиз қолган Оролбўйи қорақалпоқларининг бир қисми Волга ва Ўрал (Ёйиқ) бўйларига, Сирдарё воҳаларига кўчиб кетади.
Олтин Ўрда зифлашгач мустақил давлатлар ажралиб чиққан, улардан бири XIV аср охирида ташкил топган Нўғай (Манғит) хонлиги эди. Унинг чегараси Волгадан Иртиш дарёсигача, Каспий ва Орол денгизидан Кама дарёсигача бўлган ҳудудлар кирган. Қорақалпоқлар кўчиб бориб жойлашган ҳудудлар XV- XVI асрларда Нўғай хонлиги ҳудудига кирган. Нўғай ва қорақалпоқлар бирга яшагани учун Нўғай тили таркиби, фонетикаси ва грамматик қурилиши қорақалпоқ тилига жуда яқин.
Бир неча уруғлардан иборат қорақалпоқ халқининг шаклланиш жараёни XVI асрда ниҳоясига етган. Улар алоҳида халқ бўлгани ҳақидаги манбалар XVI аср охирларига тўғри келади. Яъни, 1598 й. Бухоро хони Абдуллахон II нинг бир ёрлиғида “қорақалпоқлар” деган сўз қайд этилган.