Давлатчилик тарихи. Маъруза матни 3-курс 1-Мавзу. Сўнги ўрта асрларда Ўзбек хонликлари

2. Амирликда ижтимоий-иқтисодий бошқарув тизими


Ер-сув мулкчилигининг Бухоро давлатида 3 хил шакли бўлган: 1) давлат ери (амлок). 2) мулк ерлари (хусусий), 3) вақф ерлари. Давлат ерларининг сувсиз дашт, тўқайзор қисми кўчманчи жамоаларга бўлиб берилган, улар давлатга хирож тўлаган. Бундай ерлар сотилмаган ва айирбошланмаган. Давлат ерларининг бошқа бир қисми давлат олдидаги хизматлари эвазига ҳукмрон сулола аъзоларига, йирик давлат мансабдорларига, лашкарбошиларга суюрғол шаклида инъом этилган; суюрғол олганлар у ерни бошқариш ҳуқуқини ҳам олганлар. Суюрғол эгаси давлатга хирож тўлаши лозим эди ва олий ҳукмдор чақириғига кўра ўз қўшини билан ҳарбий юришда иштирок этган.
Давлат ерларини XVI асрдан бошлаб «танҳо» шаклида инъом этиш қарор топган. Танҳо эгаси ерга эмас, мансабининг даражасига қараб шу ердан олинадиган солиқнинг маълум қисмига эгалик қилган. XIX асрда ҳам амирликда танҳодорлар сони ортиб борган, энг кичик танҳо ери 3-5 гектарни ташкил этган. Давлат ерларининг яна бир қисми деҳқонларга ижарага берилган. Хазинага энг кўп солиқ шу ерлардан тушар эди. (Давлат ерларининг бир қисми суюрғол ва танҳо шаклида инъом этилган).
Хусусий (мулк) ерларнинг бир қисми хусусий шахсларнинг ерлари бўлиб, бу ерларга эгалик қилиш давлат хизмати билан боғлиқ бўлмаган, улар асосан арабларга қарашли бўлиб, бу ерлардан 1/10 қисми миқдорида ўлпон тўлаган. Мулк (хусусий) ерларнинг иккинчи қисми - (мулки ҳур ёки мулки ҳурри холис) давлат хизмати билан боғлиқ бўлиб, урушларда жасорат кўрсатган ёки ҳукмдорнинг алоҳида топшириқларини бажаришда намуна кўрсатган шахсларга берилган ва махсус ёрлиқ берилиб, барча солиқдан озод қилинган.
Вақф ерлари - масжид, мозор, хонақоҳ, мадраса ва мақбаралар учун ажратилган ерлар. Вақф ерлари мусодара этилган, давлат ҳамда йирик ер эгалари томонидан ҳадя этилган ерлар ҳисобига вужудга келтирилар эди. Масжид, мадраса, қабристонларнинг сарф-харажатлари; талаба, мударрис, мутаваллиларнинг маошлари вақф ерларидан олинадиган даромад ҳисобидан қопланар эди. Вақф мулкини мутавалли тасарруф этиши белгилаб қўйилган.