Давлатчилик тарихи. Маъруза матни 3-курс 1-Мавзу. Сўнги ўрта асрларда Ўзбек хонликлари

Миллий коммунистлар ва Марказ вакиллари ўртасида турли қарашларнинг тўқнашуви. Турккомиссия ва Я.Рудзутак тезисларига қарама-қарши ўлароқ Турор Рисқулов бошчилигидаги бир гуруҳ миллий коммунистлар 1920 йилдаёқ туркий халқлар ягона бўлиб, уларнинг тарихий илдизлари, динлари, анъаналари ва маданияти муштаракдир, ягона Туркистонни алоҳида қисмларга ажратиб бўлмайди, деган ғояни илгари сурдган эдилар. Бироқ Марказдаги коммунистлар бу фикрни инкор этиб, уни “пантуркизм”, “панисломизм”, “буржуа миллатчилиги” деб нотўғри баҳолаган эдилар. Бир томондан 1920 йилдан бошлаб истиқлолчилик ҳаракатининг қайтадан шиддат билан ривожланиши, иккинчи томондан, қизил армия томонидан Хива хонлиги ва Бухоро амирлиги ағдариб ташланиб, улар ўрнига “мустақил республикалар” ташкил қилинганлиги бу масалада болшевикларни яна 4 йил сабр қилишларига олиб келди. Хуллас, совет ҳокимияти раҳбарияти 1924 йил бошларидан ушбу масалани ҳал қилишга жиддий киришди.
Совет ҳокимиятининг чегараланиш сиёсатига даставвал Туркистон АССР, БХСР, ХХСР раҳбарлари қарши бўлишган. 1924 йил февралда Бухоро Компартияси чегараланиш масаласи юзасидан Файзулла Хўжаев ёзган тезисларни қабул қилди. Унда РКП(б) МК Ўрта Осиё бюросининг бу соҳадаги қарашлари хато эканлиги танқид қилинган эди. 1920 йил 10 мартда бўлган Туркистон АССР МИК ва Туркистон Компартиясининг бирлашган кенгашида Султонбек Хўжанов, Санжар Асфандиёров, Н.Паскуцкий каби атоқли партия ходимлари Совет Социалистик Республикаларининг Ўрта Осиё федирациясини тузиш таклифи билан чиқдилар. Шу билан бирга С.Хўжанов “Туркистон ягона ва бутун, унинг яхлитлигини бузиш мақсадга мувофиқ эмас”, деб таъкидлади. Бундан ташқари, 1923 йил декабрда Фарғона водийси вакиллари РСФСР таркибида Фарғона мухтор вилоятини ташкил этиш тўғрисидаги таклиф билан чиққан эдилар.
ХХСР раҳбарларида ҳам алоҳида қарашлар бўлган. 1924 йил 8 майда бир гуруҳ Хоразм раҳбарлари РКП(б) МКга “Хоразмда миллий масалани ҳал этиш тўғрисида мактуб” юбориб, унга Хоразмни чегараланишга қўшмасликни илтимос қилдилар. Улар ўзларининг шу нуқтаи назарларини республиканинг олисда жойлашганлиги, иқтисодий жиҳатдан ажралиб турганлиги билан асосладилар. Бу нуқтаи назарни қўллаб-қувватлаган Хоразм Компартияси Марказий Комитети масъул котиби Қаландар Одинаев 1924 йил июлда ўз вазифасидан олиб ташланди. ХХСР ҳудуди дастлаб чегараланишга тортилмади, бироқ 1924 йил 26 июлда Хоразм Компартиясининг янги раҳбарлари республиканинг чегараланишга киритилишига ўз розилигини билдирди.