Давлатчилик тарихи. Маъруза матни 3-курс 1-Мавзу. Сўнги ўрта асрларда Ўзбек хонликлари

Уй ҳунармандчилик ишлаб чиқариши ХIХ аср охири - ХХ аср бошларида ҳам сақланиб қолган эди; ип йигириш ва тўқувчилик, оёқ кийимлари, гилам ва кигизлар тайёрланган. Ҳар бир деҳқон хўжалиги ёрдамчи даромад манбаи бўлган уй ҳунармандчилиги билан шуғулланар эди; ҳар бир қишлоқда кўнчи, этикчи, бўзчи, жувозчи, бўёқчи бўлган. Ҳунармандлар ўз ҳамқишлоқларидан буюртма олиб, тайёрлаган буюм учун натура тарзида, маҳсулот ёки пул билан ҳақ олган; баъзилар маҳаллий бозордаги устахонада меҳнат қилган.
Ўрта Осиёнинг Россия, қозоқ жузлари, Кавказ, Эрон билан савдо муносабатлари ривожланиши ички савдони жонлантирди. Бозор муносабатларининг ривожланиши Хивада товар-пул муносабатларининг ўсишига имконият яратди. Хива иқтисодий ҳаётида шаҳарларнинг роли орта борди. ХХ аср бошида Хива, Янги Урганч, Қўнғирот, Тошҳовуз, Гурлан шаҳарлари иқтисодий, сиёсий ва маданий ҳаёт марказига айланди. Боғот, Мўйноқ, Тахта каби янги шаҳарлар вужудга келди. Ушбу шаҳарларда маҳаллий ва Россия қўшма корхоналарининг идоралари, омборлари, саноат корхоналари жойлашган эди.
Янги Урганч шаҳрида 11 та пахта тозалаш заводи (6 таси маҳаллий), 2 та ёғ заводи, совун ва кўн заводи, 1 та тегирмон; Россия-Осиё ва Сибир савдо банкининг бўлимлари, почта-телеграф идораси, комиссион ва суғурта жамиятлари ваколатхоналари жойлашган. Гурланда россияликларга ва маҳаллий сармоядорларга тегишли капитал жамланган эди. Гурланда пахта ташиш билан шуғулланувчи Россия савдогарларининг 10 та идораси, маҳаллий тадбиркорлар ака-ука Ризаевлар, Мануилов, Махсум, Тожиниёзов, Солижоновларнинг - жами 9 та пахта тозалаш заводи жойлашган эди. Хива хонлигида 1909 й. 81 та саноат корхонаси ишлаётган эди; саноат шаклланиши 1910-1915 йй. жадаллашиб керосин ва нефт билан ишлайдиган 40 та саноат корхона барпо этилди.
Россия товарлари Ўрта Осиё бозорларига тез кириб келиши натижасида маҳаллий маҳсулотлар касодга учради. Туркистон мустамлакага айланиши жараёнида Россия ва маҳаллий капитал ҳамкорлиги вужудга келди. Маҳаллий тадбиркорлар ва миллий капитал намоёндалари Россия бозори маҳсулотларига боғланган бўлиб, улар икки давлат ўртасида бозор муносабатларини ривожлантириш учун қўшма банк уюшмалари тузишга ҳаракат қилишди.
1909 й. Россия-Осиё банки ва Мадиёров-Баққолов капиталини бирлаштирган "А-Мета" синдикати тузилди. "А-Мета" синдикати ҳар йили Россияга 3 минг тонна пахта экспорт қилган, беда уруғи сотиб олиш бўйича яккаҳокимлигини ўрнатган. Россия капитали Хивада ўз хомашё базасини яратиб ишчи кучининг арзонлиги ва 1873 й. Гандимиён шартномасига кўра маҳаллий бозорда монопол мавқеи ҳисобидан улкан даромад олиб фаоллашди. Рус капитали туфайли Ўрта Осиёда ички бозор кенгайди, товар-пул муносабатлари ривожланди ва янги савдо-саноат марказлари шаклланди. Майда савдогарлар чой, мануфактура маҳсулотлари, шакар, самовар каби тақчил товарларни олис қишлоқларга олиб бориб сотарди. Саноатнинг бирёқлама ва суст ривожланиши Хива иқтисодиётида етакчи ҳунарманд-касаначилик ишлаб чиқаришининг салмоғи нисбатининг сақланиб қолишига олиб келди.
ХIХ аср охири - ХХ аср бошларида Хива ҳунармандчилигида айрим туманлар ҳунарманчилик ишлаб чиқаришининг у ёки бу соҳасига ихтисослашуви жараёни кузатилди. Метални қайта ишловчи устахоналар Бухоро, Хива, Янги Урганч, Чимбой, Ҳазорасп шаҳарларида жойлашган эди. Кўнчилик ишлаб чиқариши Бухоро, Хива, Хонқа, Янги Урганч, Хўжайлида ривожланган эди. Қоп ва арқонлар асосан Янги Урганчда тайёрланган. Гилам ва кийгиз Порсу, Алиэли, Кўҳна Урганч, Ғазоватда ишлаб чиқариларди. Ўрта Осиёнинг деярли барча шаҳарларида тўқимачилик, сопол идишлар ва заргарлик буюмлари ясаш ривожланган эди.
1885 й. Каспийорти темир йўли қурилиши ва 1887 й. охирида Амударё флотилияси таъсис этилиши Россияга қарамликни янада кучайтирди. Иқтисодиёт соҳасидаги давлат сиёсати ҳам ҳунармандчилик ривожига салбий таъсир кўрсатди. Хонлик ва маҳаллий ҳокимият ҳунармандларни ҳар хил солиқларга тортдилар. Ҳунармандлар солиқ тўлаши ва амалдорларга совға тақдим этиши натижасида ҳунармандчилик ишлаб чиқариши ва технологияси ривожланишга қодир бўлмай қолар эди. Касаначиликда цех бирлашмалари ўрта асрлардаги кўринишда сақланиб қолди. Цех бирлашмаларига ҳунармандлар касбларига кўра уюшган эди, унга уста, халфа ва шогирд кирар эди, кредит бериб турган бой цехга раҳбарлик қилар эди. Халфа олган бўнак (аванс) эвазига ишлаб беришга мажбур эди ва аванснинг ҳаммасини тўламаса кета олмас эди. Шогирд ва халфанинг иш куни чекланмаган эди. Россиядан арзон саноат товарлари кириб келиши маҳаллий корхона буюмларига талабни пасайтирди; маҳаллий мато ва иплар, мис, чўян ва кулолчилик бумлари бъзи турларини ишлаб чиқариш кескин камайди.
Синдикат (юнон.-биргаликда ишлаш) - бир турдаги маҳсулотлар ишлаб чиқарадиган корхоналар бирлашмаси. Монополия (юнон.-танҳосотиш) - иқтисодиётнинг бир соҳасидаги яккаҳукмронлик. Касаначилик - уйда ёлланиб ишланадиган ҳунармандчилик.