Davlatchiligining yuksalishi. Amir temur va temuriylar davlatining ichki hayoti

«Dorul-ilm» - Samarqand 
akademiyasiga
asos solindi. Ulug’bek akademiyasini tan olgan va dunyoga taratgan kishi bu 
frantsuz yozuvchisi, faylasufi va tarixchisi Volter (taxallusi; asl nomi Mari Fransua Arue 
(Arouet) 1694-1778) dir. Uning tarixiy mavzudagi «Millatlarning holatlari va odatlari haqida» 
(1753-1758) asarining 3-jildi Amir Temur va temuriylar xukmdorligiga bag’ishlangan. Volter 
o’z asarida Ulug’bek haqida, uning podsholigi, Samarqandda ilmu ma’rifatni taraqqiy ettirib, fan 
rivojiga katta hissa qo’shganini hurmat bilan ta’kidlab «Ulug’bekning buyukligi, uning qilgan 
ishlari bilan belgilanadi. U Samarqandda birinchi Fanlar akademiyasini yaratdi, yer kurrasini 
o’rgandi, koinot va yulduzlarni kashf etib mashhur jadval tuzdi...», deb yozadi. 
Ulug’bek akademiyasida dunyoning turli mamlakatlaridan kelgan 100 dan ortiq olim 
faoliyat ko’rsatdi. Ulug’bek atrofiga uyushgan ko’plab buyuk qomusiy olim sohiblari – 
Qozizoda Rumiy, G’iyosiddin Jamshid Koshiy, Muhammad Ali Qushchi, Muhammad 
Havofiylar faoliyat ko’rsatib ilm-fanning turli sohalarida, ayniqsa astronomiya, matematika 
singari aniq fanlar bo’yicha barakali ijod qildilar hamda o’zlaridan ulkan ilmiy meros qoldirib 
ketdilar. Rasadxona o’rta asrlarda asbob uskunasi jihatdan ham beqiyos bo’lgan. Unda kichik 
o’lchamli asboblar: armillyar sfera, 2, 4 va 7 halqadan iborat o’lchov asboblari, triangula, quyosh 
hamda yulduz soatlari, asturlob va boshqalar bo’lgan. Bu ilmiy uskunalar yordamida Quyosh, 
Oy, sayyoralar va alohida yulduzlar kuzatilgan. Mirzo Ulug’bekning eng yirik astronomik asari 
«Ziji Ko’ragoniy» («Ko’ragoniy yangi astronomik jadvali») 1437 yil Ulug’bek rasadxonada 
yaratilgan. Ushbu ilmiy asar ikki bo’limdan, ya’ni batafsil yozilgan muqaddima va vaziyatlari 
elliptik sistemada berilgan 1018 ta yulduzning jadvalidan iborat. «Ziji Ko’ragoniy»da keltirilgan 
yulduzlar jadvali Samarqandda olib borilgan kuzatishlar asosida tuzilgan. Jadval yulduzlar soni 
va kuzatishlarning originalligi jihatdan astronomiya tarixida Gipparx – Ptolemey jadvalidan (II 
asr) keyin ikkinchi o’rinda turadi. Optik asboblar ixtiro qilinguniga qadar tuzilgan zijlar orasida 
«Ziji Ko’ragoniy» eng mukammal hisoblanadi. Undan vaqtni aniqlash va geografik 
koordinatalarni o’lchashda, shuningdek, turli astronomik masalalarni hal qilishda XVII asrga 
qadar Sharqda va Yevropada foydalanib kelindi. Asarda boshqa jadvallar ham bor. 683 ta punkt 
uchun geografik koordinatalarni o’z ichiga oluvchi jadval, asosan, turli manbalardan foydalanib 
tuzilgan. Ulug’bek ijtimoiy-gumanitar fanlar sohasida ham ijod qilgan. Uning qalamiga mansub 
«Ulusi arba’-yi Chingiziy» («Chingiziylarning» to’rt ulusi (tarixi)») yoki «Tarixi arba’ ulus» 
(«To’rt ulus tarixi») nomi bilan mashhur asari, hech shubhasiz, tarixshunoslik fanida qimmatli 
manbalardan biri hisoblanadi. 1425 yildan keyin yozib tamomlangan bu asar muqaddima va to’rt 
qismdan iborat.