14
qurdirgan, unda o’z o’g’li Amirzoda Jahongir va boshqa amaldorlar hamda buzrukvorlarning
daxmalari qo’yilsin, deb farmon bergan.
Dor ut-tilovat majmuasi (Tilovat uyi, Qur’on o’qiydigan joy, XIV asr).
Shahrisabz
markazida Dor us-siyodat majmuasi g’arbida temuriylar xonadoniga mansub qadimgi inshootlar
iboratDor ut-tilovat majmuasi ham joylashgan. Hozir kompleksdan uchta yodgorlik saqlanib
qolgan: 1) Amir Temur tomonidan otasi Tarag’ayning piri Shayx Shamsuddin Kulol mozori
(1370) ustiga shahar jome’ masjidi yoniga qurdirilgan maqbara. 2) Otasi Tarag’ay mozori
qoldig’ini Shahrisabzga ko’chirtirib, pirini oyoq tomoniga qo’ydirib, gumbaz maqbara
qurdirgan. 3) Ulug’bek jome’ masjidi Ko’k gumbaz (1435 -1436).
Oqsaroy (Shahrisabz, 1380-1404).
Shahrisabzdagi me’moriy yodgorlik.
Amir Temurning
onasi Takina xotun sharafiga qurilgan. Shaharning Shimoliy-Sharqidagi bosh maydonda
joylashgan. Me’mor Muhammad Yusuf. Bir zamonlar muhtasham, xashamatli bo’lgan bu
saroyning bizgacha yemirilib, xaroba holga kelgan ulkan peshtog’i, ikki chekkasidagi minorasi,
saroy poydevorining bir qismigina saqlangan. Oqsaroyning hozirgi ko’rinishi ham salobatli va
go’zaldir. Bu salobatlilik va go’zallikka g’ishtlarning yaxlit bo’lib ko’rinishini ta’minlash-old va
Shimoliy devor yuzasini sirkor parchinlar bilan bir tekisda ishlash tufayli erishilgan. Peshtoq
ravog’ining eni 22,5 m, balandligi 40 m, umumiy balandligi 50 m dan oshadi. Peshtoq minorasi
ichidagi aylanma zina orqali yuqoriga chiqilgan. 20 yil davomida qurilgan ushbu me’moriy
yodgorlikning ranglari oy yorug’ida jilolanib-oqarib ko’rinishidan bino Oqsaroy deb nomlangan.
Saroyning o’ziga xos xususiyatlaridan biri-tom tepasiga ishlangan hovuzdir. Hovuzga suv
Taxtaqoracha dovonidan qo’rg’oshin quvurlar orqali oqib kelib,
undan sharshara hosil qilib
pastga tushirilgan. Samarqand saltanat poytaxtiga aylantirilgach, unda Isfahon, Sheroz, Xalab,
Xorazm, Buxoro, Nasaf va Keshning me’moru binokorlari qo’li bilan saroylar masjidlar,
maqbara va xonaqohlar qurildi. 1403-1404 yillarda Samarqandda bo’lgan Ispaniya elchisi Rui
Gonsales de Klavixo (?-1412.2.4) Amir Temurning olib borayotgan binokorlik ishlaridan
hayratda qolgan.
Jumladan, mo’g’ullar bosqinida butunlay vayron etilgan va aksari aholisi qirib tashlangan
va qisman qul qilingan Samarqand shahri Amir Temur hukmronligi davrida o’zining qadimgi
o’rni Afrosiyobdan birmuncha janubroqda butunlay yangidan qurildi.
Shahar tevaragi
mustahkam qal’a devori bilan o’ralib, Ohanin, Shayxzoda, Chorsu, Korizgoh, So’zangaron va
Feruza kabi nomlar bilan ataluvchi 6 ta darvoza o’rnatildi. Shahar arkida Amir Temurning
qarorgohi Ko’ksaroy va Bo’stonsaroylar bino kilindi. Ko’ksaroy 4 qavatli bo’lib, gumbazlari va
devorlari zangori koshinlar, naqshinkor va guldor parchinlar bilan qoplangani uchun u Shunday
atalgan. Ko’ksaroyda xonlarni podsholik taxtiga chiqarish marosimi vaqtida ularni oq kigiz
ustiga olib o’tqazadigan toshdan taxtkursi-Ko’ktosh qo’yilgan edi. Bulardan tashqari arkda
davlat devonxonasi, qurol-yarog’lar
ustaxonasi va aslahaxona, tangalar chekiladigan zarbxona
kabi imoratlar joylashgan.
Movarounnahrning dehqonchilik vohalarida, xususan Zarafshon vodiysida o’nlab sug’orish
tarmoqlari chiqarilib, dehqonchilik maydonlari kengaytirildi. Yangi qishloqlar barpo etildi. Ibn
Arabshohning yozishicha, Amir Temur Samarqand atrofida qad ko’targan bir qancha yangi
qishloqlarni Sharqning mashhur shaharlari Dimishq (Damashq), Misr, Bag’dod, Sultoniya va
Sheroz nomlari bilan atadi. Amir Temurning fikricha,
Samarqand kattaligi, go’zalligi hamda
tevarak-atrofining obod etilganligi jihatidan dunyodagi eng yirik shaharlardan ham ustunroq
turmog’i lozim edi. XIV asrning oxiri-XV asrlarda Samarqandda ko’rkam va muhtasham
binolardan tashqari shahriston yoki rabodi doxidda turli-tuman kasbdagi hunarmandlar
mahallalari qad ko’taradi. Amir Temur mamlakatda, xususan uning poytaxti Samarqandda
hunarmandchilikni rivojlantirishga alohida e’tibor beradi. Ispan elchisi
Klavixoning yozishicha,
Sohibqiron hunarli biror kishini ham Movarounnahrni tashlab ketishiga yo’l qo’ymagan.
Aksincha, Amir Temurning amri-farmoni bilan Damashqning eng mohir to’quvchilari,
Halabning mashhur paxta yigiruvchilari, Anqaraning movut to’quvchi korxonalari, Turkiya va
Gurjistonning zargarlari, xullas, ko’p kasb-hunar sohiblari boshqa shaharlardan Samarqandga
ko’chirib olib kelindi. O’sha davrda shaharda turli din va mazhablardagi kishilar istiqomat
15
qilardi. Klavixoning ma’lumotiga ko’ra, Samarqandda 150 mingdan ziyodroq aholi yashagan.
Shahar maydoni Ispaniyaning SHibliya (Sevilya) shahridan kengroq bo’lgan.
Lekin uning bu
ma’lumotida shahar arki bilann qal’a, ya’ni ichki shahar kismlarigina ko’zda tutilgan xolos.
Samarqanddagi me’moriy yodgorlik. Afrosiyob tepaligi janubida joylashgan qabristondagi
maqbaralardan hamda masjid, minora va madrasadan iborat ansambl. Ularning eng qadimiysi
Qusam ibn Abbos maqbarasi bo’lib, xalq orasida Shohizinda («Tirik shoh») nomi bilann
mashhur. Ansambl bir-biri bilan yo’lak orqali bog’langan 3 guruh binolardan iborat. XIII asrda
mo’g’ullar istilosi davrida Afrosiyob vayron bo’lgach, xalq bu yerni tark qilgan. Amir Temur va
Ulug’bek davrida bu yerda qurilish ishlariga ahamiyat berilgan. Arxeologik qazishlardan
aniqlanishicha, Afrosiyobning qadimiy qal’a devori yon bag’rida qilingan zina XVIII asrda
vayron bo’lgan, keyinchalik 40 pog’onali g’ishtin
yangi zina va Chortoq qurilgan, bular
hozirgacha saqlangan. Shohizinda ansamblidagi inshootlarning ko’pchiligi XIV asrga taalluqli.
Ansamblning bosh darvozasi janubda ko’chaga qaratib qurilgan. Darvozaxonani Ulug’bek hijriy
838 (milodiy 1434-1435) yidda o’g’li Abdulazizga atab qurdirgan. Unda qo’yidagi so’zlar
bitilgan: «Abdulaziz Baxodir ibn Ulug’bek ibn Shohrux ibn Temur». Amir Temurning bog’
qurish an’anasini temuriylar shahzodalar ham davom ettirishgan. Masalan, Ulug’bek rasadxona
etagida bobosi Amir Temur an’anasiga ko’ra Mirzo Ulug’bek ikkita bog’ qurdiradi. Ularning biri
Bog’i maydon, ikkinchisi CHinnixona nomi bilan ataladi. Bog’i maydon o’rtasida qurilgai bino
ikki qavatli bo’lib, devor va ustunlariga marmardan sayqal berilgan. CHinnixona-arxeologik
yodgorlik, saroy. Samarqandda CHo’ponota tepaligining janubiy-g’arbida joylashgan. XV
asrning 40-yillarida Ulug’bek rasadxonasiga yaqin joyda qurilgan. Saroy devorlari chinni bilan
qoplangani uchun ham CHinnixona deb atalgan. Ulug’bek va olimlar shu yerda samoviy
kuzatuv, ilmiy tadqiqotlardan so’ng hordiq chiqarishgan. CHinnixonadagi imoratlarning biri
toshdan, ikkinchisi chinnidan bo’lgan. CHinni 1422 yilda Xitoydan keltiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
