Давлат ҳУҚУҚ назарияси” кафeдраси

Бандлик даражаси тўғрисида маълумот

	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020^2)
Ўзбекистон Республикаси	67,1	67,7	68,2	68,7	69,2	67,4	68,3	66,1
Қорақалпоғистон Республикаси	57,7	57,9	58,1	58,1	58,3	62,9	63,0	61,3
вилоятлар:
Андижон	69,9	70,8	71,5	72,3	73,0	69,6	70,2	67,1
Бухоро	74,4	74,0	73,4	72,9	72,5	70,7	69,3	67,8
Жиззах	56,5	57,3	58,1	59,1	60,0	61,6	67,2	66,0
Қашқадарё	61,8	62,5	63,3	64,3	65,4	64,8	64,1	61,5
Навоий	74,1	73,6	73,2	72,8	72,4	69,2	69,5	67,6
Наманган	58,1	59,3	60,5	61,9	63,4	63,8	66,5	64,4
Самарқанд	65,4	66,5	67,6	68,7	69,7	66,3	65,4	62,8
Сурхондарё	62,7	63,4	64,3	65,4	66,6	65,2	67,2	63,6
Сирдарё	72,5	72,9	72,2	71,7	71,1	70,5	69,0	65,0
Тошкент	74,0	75,1	75,3	75,4	75,2	71,4	71,5	69,0
Фарғона	68,3	68,8	69,1	69,6	69,9	66,0	67,6	64,6
Хоразм	64,3	65,0	65,6	66,3	66,9	64,6	66,2	63,5
Тошкент ш.	80,7	80,9	81,1	81,0	80,8	77,5	80,5	83,2

Манба:Стат.уз маьлумотлари асосида муаллиф томонидан тузилди.
Бундан ташқари меҳнат бозорида ҳам сезирали ўзгаришлар бўлиб ўтди. Хусусан, 2020 йил 1-чоракда иқтисодий фаол аҳоли 14838,3 млн кишини ташкил қилган бўлса 2020 йил охирига кириб эса 14797,9 миллион кишини ташкил қилган. Саноат тармоғида эса 1789,7 млн киши меҳнат бозорида банд эканлигини кўришимиз мумкин (4-жадвал)³⁷.
4-жадвал
Меҳнат бозори

Кўрсаткичлар	2020 йил 1-чорак	2020 йил 2-чорак	2020 йил 3-чорак	2020 йил 4-чорак)
Иш билан банд аҳоли (бир даврда ўртача; минг киши)
Иқтисодий фаол аҳоли	14838,3	14680,7	14847,8	14797,9
шундан: иш билан таъминланган	13438,6	12736,6	13205,3	13239,6
шу жумладан: иқтисодий фаолият турлари бўйича
Қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалиги	3498,0	3811,2	3749,1	3560,0
Саноат	1787,3	1605,2	1705,4	1789,7
Қурилиш	1283,8	1110,4	1208,7	1267,8
Савдо	1416,7	1137,3	1358,4	1364,4
Ташиш ва сақлаш	644,2	523,7	634,5	623,0
Таълим	1154,0	1124,9	1151,6	1160,0
Соғлиқни сақлаш ва ижтимоий хизматлар	639,5	616,1	641,7	652,1
Бошқа турлари	3015,1	2807,8	2755,9	2822,5
Иш билан банд аҳолини мулкчилик турлари бўйича тақсимлаш
Давлат сектори	2549,0	2572,6	2594,6	2497,0
Нодавлат сектори	10889,6	10164,0	10610,7	10742,5
Меҳнат идораларида рўйхатдан ўтган ишсизлар2)	32,1	73,2	33,7	37,1

Манба:Стат.уз маьлумотлари асосида муаллиф томонидан тузилди.
Кичик бизнес субъектларининг давлат, ҳуқуқни муҳофаза этувчи ва назорат органлари билан ўзаро муносабатларида тадбиркорлар ҳуқуқларининг устуворлиги тамойили қонунчилик даражасида жорий этилган, бунда қонунчиликдаги ҳар қандай қарама-қаршилик ва номувофиқ ўринлар тадбиркорлар фойдасига талқин қилиниши белгилаб қўйилган. Ўзбекистонда давлат ва назорат органларининг тадбиркорлик субектлари молия-хўжалик фаолиятига аралашуви кескин қисқартирилмоқда.
3.1 Ҳуқуқий имтиёз ва преференциялар бериш тартибини такомиллаштиришнинг хориж тажрибалари

Ҳуқуқий имтиёз ва преференциялар беришда Рассияда божхона ва тариф имтиёзлари божхона қонунчилиги институтларидан бири бўлиб, божхона имтиёзларининг мураккаб тизимига киради. Божхона имтиёзларининг қонуний таърифи мавжуд эмас. Божхона ва молия ҳуқуқи бўйича мутахассисларнинг аксарияти (масалан, А.Н. Козйрин, С.В. Халипов, М.В. Миляков, Э.В. Романова, Т.Н. Трошкина, И.В. Тимошенко) божхона қонунларида белгиланган қоидалар билан боғлиқ ҳар қандай афзалликларга (истисноларга), хусусан, божхона тўловлари, божхона расмийлаштируви ва товарларни назорат қилиш соҳасини ўрганишган. Россия солиқ тизимининг институтларидан бири бу солиқ тўловчиларга солиқ имтиёзларидир.

Фойда - бу давлат турли мақсадлар учун иқтисодий жараёнларга таъсир кўрсатадиган воситалардан биридир. Солиқ имтиёзларининг иқтисодий моҳияти икки хил.
Биринчидан. Солиқ имтиёзлари - бу солиқ тўловчиларнинг айрим тоифаларига бериладиган имтиёзлар (шунинг учун имтиёзлар индивидуал хусусиятга эга эмас) Россияда амалда бўлган солиқларни ва тўловларни тўлиқ ёки қисман тўламаслик имконияти кўринишида (56-модда Россия Федерациясининг Солиқ кодекси, бундан кейин - Россия Федерациясининг Солиқ кодекси)³⁸ ... Солиқ имтиёзларини тақдим этиш учун асос, қоида тариқасида, уларни олувчилар томонидан маълум бир ҳудуд иқтисодиёти учун айниқса муҳим бўлган йирик инвестиция ва инновацион лойиҳаларни амалга оширишдир. Имтиёз озод қилиш шаклида тақдим этилиши мумкин:
-корпоратив даромад солиғи каби федерал солиқни тўлашдан
- минтақавий бюджетларга тушадиган қисмда;
минтақавий солиқларни тўлашдан - транспорт солиғи ва юридик шахслар солиғи ва бошқалар.
Масалан, Тюмен вилоятида солиқ имтиёзлари корпоратив даромад солиғининг минтақавий қисмини 18 фоиздан 14 фоизгача камайтириш шаклида тақдим этилади:
а) инвесторлар - минтақавий инвестиция лойиҳалари эгалари;
б) прокат пўлат ишлаб чиқаришни режалаштираётган қурилиш лойиҳалари (лойиҳалаш қуввати - йилига камида 545,5 минг тонна), улар ўзларининг ишлаб чиқаришлари учун қурилиш ва ривожлантириш харажатларига олиб келади. .
Тюмен вилояти ҳудудида пропилен ва полипропилен каби маҳсулотларни ишлаб чиқаришни режалаштирган йирик саноат корхоналари (агар уларнинг йиллик лойиҳалаш қуввати 500 минг тоннани ташкил этса), углеводород хомашёсини пиролиз усули билан қайта ишлаш (камида ҳар йили 1,5 миллион тонна). Бундан ташқари, бундай имтиёз фаолияти саноат паркларини яратиш ва улардан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган корхоналарга берилиши мумкин (ушбу мақсадлар учун фойдаланиладиган мулк нуқтаи назаридан).
Ушбу имтиёзлардан мақсад сармоядор учун зарур бўлган чекланган молиявий ресурсларни чалғитишни минималлаштириш ва бўшатилган маблағларни ушбу лойиҳаларни амалга ошириш учун йўналтиришдир.
Иккинчи. Кичик ва ўрта бизнес, шунингдек, ижтимоий йўналтирилган нотижорат ташкилотларга солиқ имтиёзлари берилиши мумкин. Бундай ҳолда, ушбу субъэктларга имтиёзлар ҳам имтиёзлар мақомига эга, аммо солиқ имтиёзларидан фарқли ўлароқ, улар аллақачон индивидуал хусусиятга эга ва қонун чиқарувчи томонидан тан олинган (масалан, "Рақобатни ҳимоя қилиш тўғрисида" Федерал қонуннинг 4-моддасида) афзалликлар сифатида ³⁹. Ушбу имтиёзлар ушбу субъэктларга кичикроқ ва ўрта бизнесни ривожлантириш ва ижтимоий инфратузилмани яратиш учун катта ўйинчилар билан рақобатлашаётганда уларни маҳсулот бозорида қўллаб-қувватлаш мақсадида тақдим этилади.
Шундай қилиб, Рассия давлатида солиқ имтиёзлари мақсадга йўналтирилганлиги ва қабул қилувчиларнинг предметли таркибига қараб, ижобий ва салбий жиҳатларга эга:
- биринчи навбатда, бу қўллаб-қувватлаш чораси - хўжалик юритувчи субъэктга молиявий юкни камайтириш воситаси, узоқ муддатли истиқболда солиқ солинадиган базани оширишга имкон берадиган рағбатлантириш механизми (ижобий таъсир);
- иккинчидан, бу маҳсулот бозоридаги маъмурий тўсиқдир, чунки у ушбу имтиёзни олмайдиган рақобатчиларига нисбатан анча қулай шароитда ўз қабул қилувчисини фойдали ҳолатга қўяди (рақобат муҳитига салбий таъсир);
- учинчидан, бу бюджет даромадларининг пасайиши билан бирга бюджет йўқотишларининг сабаби (қисқа ва ўрта муддатли истиқболда бюджетга салбий таъсир).
Шунинг учун, албатта, солиқ имтиёзлари (имтиёзлари) берилиши асосланиши керак, уларни таъминлашнинг режалаштирилган самараси ҳисоблаб чиқилиши ва ўлчаниши керак. Асосномада маълум бир кутилган натижани (ижтимоий, иқтисодий ёки бошқа таъсирларни) кўрсатиш керак, бунинг учун ҳокимият онгли равишда бюджетга солиқ тушумлари тўлиқ тушмаслигига розилик беради, рақобат муҳити (рақобатни чеклаш шаклида) бўлади. зарар этказди.
Шу билан бирга, на Россия Федерациясининг Солиқ кодексида, на солиқ имтиёзларини (имтиёзларини) бериш тартибини тартибга солувчи қоидаларни ўз ичига олган Федерал қонунда уларнинг самарадорлиги ва самарадорлиги параметрларини баҳолаш механизмлари мавжуд эмас. Бундан ташқари, давлат бошқаруви назарияси ва амалиётида солиқ имтиёзлари (имтиёзлари) самарадорлигини, ушбу самарадорлик мезонларини баҳолашда турли хил ёндашувлар мавжуд.
Шундай қилиб, Ануфриева Э.М.нинг фикрига кўра, солиқ имтиёзлари самарадорлиги жуда мураккаб ҳодиса, самарадорликни баҳолаш натижалари мавжуд имтиёзлар рўйхатини оптималлаштиришга ва имтиёзларни олувчини мақбул танлашга имкон беради. Шунга қарамай, имтиёзлар самарадорлигини баҳолаш механизми ишлаб чиқилмаган ⁴⁰.
Пояркова О.В. ҳақли равишда бугунги кунда "кичик бизнесни қўллаб-қувватлаш вазифаси мақбул макроиқтисодий кўрсаткичларга эришиш, бюджетни тўлдириш учун фискал механизмлар, ижтимоий-иқтисодий муаммоларни ҳал қилишнинг қимматга тушадиган усуллари билан тўқнашмоқда"⁴¹ . Албатта, ИВ Башлаков-Николаев ҳам ҳақли, унинг фикрига кўра солиқ имтиёзлари рақобатни эмас, балки рақобатчиларни ҳимоя қилиш чораси ҳисобланади⁴² . Яъни, аслида, солиқ имтиёзлари (имтиёзлар) берилиши тартибга солувчи (давлат, минтақа) учун шахсий манфаатлар оммавий эмас, балки устувор бўлишини англатади, бу эса барча муҳим институтларнинг иқтисодиётидаги зарур мувозанатни бузади.
Рубтсова О.Л. кичик бизнесни қўллаб-қувватлаш дастурлари самарадорлигини ҳисоблашни амалда имконсиз деб билади; қўллаб-қувватлаш тадбирлари самарадорлигини таҳлил қилиш, у ишонганидек, бугунги кунда ушбу қўллаб-қувватлаш чораларини кўрсатадиган органлар томонидан амалга оширилади ва бундай таҳлилни мустақил тузилмалар томонидан амалга ошириш мақсадга мувофиқдир; у "кичик бизнесни қўллаб-қувватлаш учун маблағларнинг кўпайиши кичик бизнес субъэктлари сонининг сезиларли даражада кўпайишига ва уларнинг фаолиятининг кучайишига олиб келмаслигига" ишонади ⁴³. 2017 йилда Калаков Р.Н. "солиқ имтиёзларини беришни баҳолашнинг ягона услубияти" йўқлиги, самарадорликни баҳолаш бўйича федерал даражада жиддий иш олиб бориш каби салбий томонларни ҳам қайд этди⁴⁴ . Унинг фикрига кўра, солиқ имтиёзлари самарадорлиги жиҳатидан асосий устуворлик бюджет самарадорлиги (солиқ базаси), ушбу самарадорлик турига саноат ишлаб чиқаришининг ўсиши, ЯҲМ ва ривожланишнинг ижтимоий-иқтисодий параметрлари орқали баҳоланадиган инвестиция самарадорлиги киритилиши керак. ҳудуд (масалан, уй-жой билан таъминлаш кўрсаткичлари, кўрсатилаётган тиббий хизмат сифати).
Колтсова Т.А., Сидоркевич Я.И. қуйидагиларни таъкидлади: солиқ имтиёзлари самарадорлигини баҳолаш муҳим ва зарурий нуқта; имтиёзлар бериш мақсадларини баҳолаш, шунингдек бюджет, иқтисод ва назоратга таъсирини баҳолаш зарур. Салбий нуқта сифатида улар федерал тузилмалар томонидан солиқ имтиёзлари самарадорлигини таҳлил қилиш бўйича ишларнинг этишмаслигини таъкидладилар⁴⁵ . Россияда солиқ имтиёзлари (имтиёзлари) бўйича мавжуд меъёрий-ҳуқуқий базани таҳлил қилиш муаллифга қуйидаги хулосаларни чиқаришга имкон берди.
Россия Молия вазирлиги ва Россия солиқ хизмати бюджет самарадорлиги орқали солиқ имтиёзлари самарадорлигини баҳолайди - уларнинг қиймати. Тюмен вилоятида тақдим этиладиган солиқ имтиёзлари самарадорлиги ижтимоий ва иқтисодий самарадорликни аниқлаш орқали баҳоланади (шуни таъкидлаш керакки, минтақавий методологияда "ижтимоий самарадорлик" нима эмас, балки "иқтисодий самарадорлик" нимани белгилайди, қайси бюджет самарадорлигини ҳам ўз ичига олади. 2017-2019 йилларда солиқ имтиёзларини бериш тўғрисидаги минтақавий қонун лойиҳасига (3 миллиард рублдан кам бўлмаган) тартибга солиш таъсирини баҳолаш тўғрисида вилоят ҳокими девонининг 09.29.2017 йилдаги хулосасида қайд этилган.
Минтақада асосий капиталга инвестициялар ҳажмини кўпайтириш, янги иш ўринлари яратиш ва иқтисодий фаолликни таъминлаш, рақобатбардошликни сақлаш, ҳудудни ривожлантиришнинг ижтимоий-иқтисодий муаммоларини ҳал қилиш учун қўшимча шароитлар яратиш учун имтиёзлар берилади. Шу билан бирга, ҳужжатда қайд этилишича, қонунни ишлаб чиқувчи тақдим этилган солиқ имтиёзларининг кутилаётган самарасини миқдорий баҳоламайди .
Солиқ имтиёзларининг самарадорлиги, шунингдек, мустақил молиявий назорат органлари (Россия Федерацияси Ҳисоб палатаси, минтақалар ва муниципалитетларнинг назорат ва бухгалтерия органлари) томонидан уларнинг "Ҳисоб палатаси тўғрисида" Федерал қонунида белгиланган ваколатларига мувофиқ баҳоланади. Россия Федерацияси "," Россия Федерацияси таъсис этувчи субъэктлари ва муниципалитетларнинг фаолиятини бошқариш ва бухгалтерия ҳисоби органларини ташкил этиш ва фаолиятининг умумий тамойиллари тўғрисида "Федерал қонун ва минтақавий қонунлардир.
Шуни таъкидлаш керакки, РФ Ҳисоб палатаси маълумотларига кўра, ҳукуматнинг барча даражаларида солиқ имтиёзлари самарадорлиги мунтазам равишда эмас, балки бир марталик асосда баҳоланди. 2017 йилда ушбу назорат органи мавжуд бўлган барча солиқ имтиёзларини, шу жумладан уларни инвентаризация қилиш, самарадорликни баҳолаш ва уларни босқичма-босқич бекор қилиш орқали оптималлаштириш зарурлиги масаласини кўтарган эди. Назоратчининг бундай жиддий таклифларига сабаблар нафақалардан катта йўқотишларга олиб келди (айрим минтақаларда имтиёзлар миқдори бюджет таъминотини тенглаштириш учун ажратилган субсидиядан 3-6 баравар ошиб кетди) ⁴⁶.
2017 йилда Ҳисоб палатаси корпоратив даромад солиғидан озод қилиш амалиёти самарадорлигини таҳлил қилди. Аудиторлар ўзларининг якуний ҳисоботларида, айниқса, ижро этувчи ҳокимият солиқ имтиёзлари самарадорлигини турли йўллар билан баҳолаганлигини таъкидладилар:
а) Россия Молия вазирлиги ва солиқ хизмати самарадорликни бюджет нуқтаи назаридан баҳолаб (йўқотилган даромадлар бўйича) ;
б) Россия Иқтисодий ривожланиш вазирлиги имтиёзларнинг самарадорлигини инвестиция фаолияти (инвестиция самарадорлиги) ва ишбилармонлик муҳитига таъсири нуқтаи назаридан кўриб чиқди.
Шундай қилиб, бугун Рассияда⁴⁷:
1) маълум бир ҳудудда амалга ошириладиган бюджет, солиқ ва монополияга қарши сиёсатнинг ўзаро боғлиқлиги йўқлиги;
2) солиқ имтиёзлари (имтиёзлари) билан боғлиқ жараёнларни заиф ҳуқуқий тартибга солиш, яъни:
- солиқ имтиёзлари (имтиёзлари) самарадорлиги контсептсиясининг қонуний (расмий) таърифи йўқлиги, бу ушбу муассаса таркибига турли хил ёндашувларнинг шаклланишига олиб келди;
- солиқ имтиёзлари (биз унга махсус солиқ режимларини ҳам, солиқ имтиёзларини ҳам киритишимиз мумкин) ва солиқ имтиёзлари ўртасида бирон бир фарқ йўқлиги;
- солиқ имтиёзлари (имтиёзлари) самарадорлигини, чора-тадбирларни баҳолашнинг амалдаги методологиясининг ягона чоралари йўқлиги.
Бизнинг фикримизча, солиқ имтиёзлари (имтиёзлари) самарадорлигини баҳолашнинг ягона методологияси ишлаб чиқилиши ва тасдиқланиши керак бўлган позицияга амал қилади. Бунинг учун ушбу самарадорликнинг барча параметрлари, уни баҳолашнинг процессуал масалалари тегишли амалдаги қонунчиликда мустаҳкамланиши керак. Хусусан, муаллифнинг фикрига кўра, амалдаги қонунчиликка кўриб чиқилаётган имтиёзлар тўғрисида ўзгартириш киритиш мақсадга мувофиқдир, жумладан:
1) "Россия Федерацияси Ҳисоб палатаси тўғрисида" Федерал қонунида (14-модда) ушбу органнинг ваколатларини, шу жумладан солиқ имтиёзлари (имтиёзлари) самарадорлигини баҳолашни текшириш ваколатларини аниқланг - харидларга ўхшашлик билан ушбу мақолада аудитнинг алоҳида турига ажратилган аудит;
2) Россия Федерациясининг Солиқ кодексига қуйидаги ўзгартиришлар киритилсин:
- "Солиқлар ва йиғимлар тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг асосий принтсиплари" 3-моддасида солиққа тортишнинг иқтисодий тамойиллари солиқ имтиёзлари бериш самарадорлиги принтсипини ўз ичига олади;
- "Ушбу кодексда ишлатиладиган муассасалар, тушунчалар ва атамалар" 11-моддасида "солиқ имтиёзлари", "солиқ имтиёзларини бериш самарадорлиги" атамалари атамалар сонига киритилган;
3) муқобил равишда сиз Солиқ доктринасини (ёки контсептсиясини) қабул қилишни кўриб чиқишингиз мумкин, унда барча керакли таърифлар (солиқ имтиёзлари, солиқ имтиёзлари, солиқ имтиёзлари (афзалликлари) самарадорлиги, солиққа тортиш тамойиллари ва бошқа қоидалар ва солиққа тортиш қоидалари белгиланади.Бу ҳолда Солиқ доктринаси умумий ижтимоий-иқтисодий сиёсатнинг асосига айланади, унда мақсадлар ва вазифалар, шунингдек маълум бир давр учун солиқ сиёсатининг шакллари, стратегияси ва тактикаси акс эттирилади;
Бизнинг фикримизча, қонунчилик ҳужжатларига киритилган ушбу тузатишлар, биринчидан, ҳукуматнинг исталган даражасида (солиқ имтиёзлари, имтиёзлар берилишини таъминлайдиган) ижтимоий-иқтисодий сиёсатнинг барча йўналишларини бир-бирига боғлашга, иккинчидан, самарали мувозанатга эришишга ёрдам беради. солиқларнинг рағбатлантирувчи ва фискал роллари ўртасида.