Давлат ҳУҚУҚ назарияси” кафeдраси

1-расм. Хуқуқий ҳимоя тизимининг таркибий элементлари
Ҳуқуқий ҳимоя тизими ўз таркибига кўра қуйидаги элементлардан иборат (1-расм)²⁶:
а) ҳимояланувчи субъект томонидан қўлланиладиган юридик таъсир чоралари. Бундай таъсирни юридик таъсир чоралари сифатида намоён бўлиши нафақат уларни ҳуқуқ нормаларида белгилаб қўйилганлигида, балки ҳуқуқий оқибатлар вужудга келтиришида ҳам кўринади. Юридик таъсир чоралари ҳимояланувчи субъект ёхуд ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар томонидан амалга оширилиши мумкин. Юридик таъсир чоралари тизимида ҳуқуқларни ҳимоя қилиш усуллари марказий ўринни эгаллайди. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 11-моддасида фуқаролик ҳуқуқларини ҳимоя қилиш усуллари кўрсатилган. Жумладан, битимни ҳақиқий эмас деб топиш, битимни ҳақиқий эмаслиги оқибатларини қўллашни талаб қилиш, зарарни қоплашни талаб қилиш, ҳуқуқбузарликни тўхтатиш, ҳуқуқбузарлик оқибатларини бартараф этишни талаб қилиш шулар жумласидандир;
б) ҳуқуқий ҳимоя тизимини институционал тузилмалари ҳам ҳуқуқий ҳимояни қўлланиши ва самарали амалга оширилишини таъминлайди. Институционал тузилмалар ўзига хос ташкилийҳуқуқий қурилмалар сифатида намоён бўлади. Ташкилий-ҳуқуқий тузилмалар ҳуқуқий ҳимояни амалга ошириш ёхуд ҳимояланувчи субъектга бундай вазифани бажаришга кўмаклашиш функцияларини бажаради. Айнан институционал тузилмалар ҳуқуқий ҳимоя тизимини барқарорлиги, доимийлиги, тизимлашни белгилайди. Институционал тузилмалар ҳам оммавий ҳуқуқий, ҳам хусусий ҳуқуқий характерга эга бўлиши мумкин. Давлат органлари тизимида махсус ихтисослашган идоралар – ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар (прокуратура, ички ишлар, монополияга қарши органлар ва ҳ.к.) бу соҳада фаол эканлигини таъкидлаш лозим. Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг ҳар бирини ўзига хос фаолият йўналиши, мақсадлари, вазифалари ва функциялари мавжуд, бироқ буларнинг барчаси бузилган ҳуқуқларни ҳимоя қилиш функциясининг муайян жиҳатларини қамраб олади ёхуд ушбу вазифалар билан узвий боғлиқ. Шу сабабли ҳам уларни ҳуқуқий ҳимоя тизимининг институционал тузилмалар сегментида алоҳида ўрин эгаллашини қайд этиш лозим;
в) ҳуқуқий ҳимоя тизими таркибида процессуал воситалар ҳам муҳим роль ўйнайди Ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилишни талаб этаётган ёки ҳимояни амалга ошираётган субъект процессуал тартиб мавжудлиги ва унга қатъий риоя қилиш шартлиги сабабли бошқа шахсларни, айниқса, баъзи давлат ёхуд нодавлат ташкилотлар ходимларининг ўзбошимчаликлари, бюрократик муносабатлари таъсирини кескин камайтиради ёхуд олдини олади. Ушбу процессуал воситалар оммавий-ҳуқуқий ҳам, хусусий-ҳуқуқий ҳам, универсал-ҳуқуқий ҳам, локал-ҳуқуқий ҳам бўлиши мумкин
Умумий ҳуқуқий ҳимоя тизимининг асосий жиҳатлари Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида муайян даражада ўз ифодасини топган деб айтиш мумкин. Жумладан, Конституциянинг 13-моддаси (демократик ҳуқуқ ва эркинликлар қонун билан қўриқланиши), 8-моддаси (тенг ҳуқуқлилик), 19-моддаси (ҳуқуқ ва эркинликлар дахлсизлиги), 20-моддаси (ҳуқуқ ва эркинликларни амалга ошириш шартлари), X-боби (ҳуқуқ ва эркинликлар кафолатлари) шулар жумласидандир. Умуман олганда, Конституциянинг жуда кўп нормаларида субъектларни муайян ҳуқуқлари ва эркинликлари ёки уларни таъминлаш кафолатлари мужассамланган²⁷.
Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизими кенг қамровлилик асосида амалга оширилади. Ушбу тизим тадбиркорликда қўлланиладиган барча соҳаларда беистисно тарзда амалда бўлади. Бошқача айтганда, ҳуқуқий ҳимоя тизими нафақат ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар томонидан ёки суд орқали ҳимояланиш ҳуқуқи орқали, балки давлат ва нодавлат, суд ва носуд тузилмалар орқали ҳам амалга оширилади. Ҳуқуқий ҳимоя юксак даражада юридик таьминланган. Бошқача айтганда, ҳуқуқий ҳимоянинг усуллари, воситалари, шакллари, уни амалга ошириш жараёни қонун нормаларида батафсил тартибга солинган. Бу эса ҳуқуқий ҳимоянинг қонунийлигини таьминлайди (2расм)²⁸.

Тадбиркорлик субьектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизими қуйдаги белгиларга эга






Узлуксизлик

Доимийлик