Давлат ҳУҚУҚ назарияси” кафeдраси

I-БОБ. Ўзбекистон Республикасида ҳуқуқий имтиёз ва преференциялар бериш тартибининг назарий асослари
1.1 Ўзбекистон Республикасида хуқуқий имтиёзлар ва преференциялар беришнинг назарий асослари

Мамлакатни жадал ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш мақсадида иқтисодиётни эркинлаштириш, тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш, чет эл инвестицияларини фаол жалб қилиш, товарлар (ишлар ва хизматлар)дан эркин фойдаланишни таъминлаш ҳамда хўжалик юритувчи субъектларнинг барча тоифалари учун тенг рақобат шароитларига эга бўлган ягона иқтисодий маконни шакллантириш бўйича кенг кўламли чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Бугунги кунда мамлакатимизда олиб борилаётган иқтисодий ислоҳотлар самараси тадбиркорлар фаолиятини эркинлаштиришда, уларга кенг йўл очиб берган ҳолда назорат қилувчи органларнинг ваколатларини аниқ-равшан белгилаб олишда ва албатта, тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқларининг ҳимоясини амалда таъминлаш ва хуқуқий имтиёзлар ва преференциялар кўринмоқда.

Ҳуқуқий назариётчилар кўпинча ҳуқуқий доктринада имтиёзлар ва профернтсияларнинг ҳуқуқий тоифасига мурожаат қилишган: В.М. Баранов, А.В. Малко, СВ. Мирошник, И.С. Морозов ва бошқалар. Номлари кўрсатилган олимларнинг илмий ишларидан ташқари тадқиқотнинг умумий назарий асослари қуйидагилар эди: С.С. Алексеева, М.И. Байтин, В.М. Ведяхина, В.Л. Кулапова, М.Н. Марченко, Н.И. Матузова, Д.Е. Петрова, В.Н. Протасова, О. Ю. Рйбакова, Сю. Суменкова, К.В. Шундиков ва бошқа муаллифлар⁴.
Хуқуқий имтиёзлар ва тегишли солиқ имтиёзларини ўрнатиш ва қўллаш муаммоларини ўрганиш доирасида қуйидаги олимларнинг асарлари: О.А. Андреев, Н.М. Артемов, Э.М. Ашмарина, О. Ю. Бақоева, К.Г. Борисов, Б.Н. Габричидзе, В.В. Гритсенко, Т.А. Гусева, В.В. Эремин, В.М. Зарипов, А.Н. Козйрин, В.Е. Кузнеченкова, Н.Н. Лаиченкова, Г.В. Матвиенко, А.Ф. Ноздрачев, И.В. Рукавишникова, И.В. Тимошенко, Т.Н. Трошкина, СВ. Халипов, В.В. Хрешкова, Г.Г. Ячменев ва бошқалар томонидан тадқиқ этилган⁵.
В.М. Баранов, А.В. Малко, СВ. Мирошник олимларнинг⁶ хўжалик юритувчи субъектларга имтиёзлар, преференциялар ва эксклюзив ҳуқуқлар бериш юзасидан шаклланган амалиёт қуйидагилар каби қатор жиддий муаммолар ҳақида тўхталали ўтишган:

• 
  биринчидан, муайян тармоқ ёки ҳудуддаги алоҳида ташкилотларга имтиёзлар, преференциялар ва эксклюзив ҳуқуқлар аниқ мезонларсиз ҳамда уларни асословчи шаффоф механизмларсиз танлаб берилиши оқибатида мазкур ташкилотлар учун асоссиз устувор шарт-шароитлар яратилмоқда;
  
• 
  иккинчидан, кўплаб хўжалик юритувчи субъектлар томонидан давлат бошқаруви функциялари қўшиб амалга оширилмоқда, бу эса бозорда имтиёзли мақомга эга бўлиш учун маъмурий ресурслардан фойдаланишга ва инсофли рақобат принциплари бузилишига олиб келмоқда;
  
• 
  учинчидан, индивидуал имтиёзлар ва преференциялардан фойдаланувчи хўжалик юритувчи субъектларда боқимандалик кайфияти шаклланмоқда, бундай субъектларнинг ташаббускорлиги йўқ ва ишчанлик фаоллиги паст, шунингдек, улар ишлаб чиқарган маҳсулотлар рақобатбардош эмас;
  
• 
  тўртинчидан, берилаётган имтиёзлар ва преференцияларнинг самарадорлигини, жумладан уларнинг муайян тармоқлар, ҳудудлар ва умуман мамлакат иқтисодиёти ривожланишига амалий таъсирини баҳолашда тизимлилик мавжуд эмас.
  

Бозорда соғлом рақобат муҳитини шакллантириш ва бизнес юритиш учун тенг шарт-шароитлар яратиш, фаол тадбиркорлик ривожланишини ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш, инсофли рақобат принциплари амалга оширилишини таъминлаш мақсадида, шунингдек, 2017 — 2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясининг вазифаларига мувофиқ хуқуқий имтиёзлар ва преференциялар бериш солиқ ва божҳона бўйича ўзгариш кутилмоқда⁷:
1. Ўзбекистон Республикасининг солиқ тизимини ислоҳ қилиш ва хуқуқий имтиёзлар ва преференциялар беришнинг доирасида⁸:

• 
  соғлом рақобат муҳитини таъминлаш учун индивидуал солиқ ва божхона имтиёзлари бериш амалиётини максимал даражада чеклаш, имтиёзлар ва преференциялар бериш, уларнинг иқтисодий жиҳатдан асослилиги ҳамда самарадорлигини баҳолаш тизимини, шунингдек, улардан фойдаланишни мониторинг қилиш механизмларини такомиллаштириш;
  
• 
  солиқ ва божхона имтиёзларини фақат аниқ мақсадда бериш тартибини ишлаб чиқиш ҳамда тасдиқлаш, уларни қўллаш самарадорлигини мониторинг қилиш ва баҳолаш тизимини жорий этиш, самарасиз фойдаланилган имтиёз суммаларини бюджетга мажбурий қайтариш механизмларини мустаҳкамлаш назарда тутилмоқда.
  

2. унга кўра:

• 
  солиқ ва божхона имтиёзлари ҳамда преференциялар (кейинги ўринларда имтиёзлар деб юритилади) қонунлар ва Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳужжатлари билан умуман тармоқлар, фаолият соҳалари, ҳудудлар учун берилади, шунингдек, аниқ мақсадга эга бўлиши ҳамда аниқ ижтимоий, иқтисодий ва молиявий натижаларга эришишни таъминлаши зарур;
  
• 
  вақтинчалик имтиёзлар Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳужжатлари билан 3 йилдан ортиқ бўлмаган муддатга берилади, Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномаларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно;
  
• 
  индивидуал имтиёзлар, алоҳида ҳолларда, хусусий сектор инвестиция киритишдан манфаатдор бўлмаган тармоқларда ижтимоий аҳамиятга эга лойиҳаларни амалга ошириш учун, аниқ ижтимоий ёки иқтисодий асослар мавжуд бўлганда ёхуд Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномаларига мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳужжатлари билан берилади;
  
• 
  имтиёзлар беришга, божхона тўловлари бўйича имтиёзлар қўллаган ҳолда Ўзбекистон Республикаси ҳудудига олиб кириладиган (импорт қилинадиган) товарлар рўйхатларини тасдиқлашга доир ҳукумат ва идоравий қарорларни қабул қилиш тақиқланади;
  
• 
  божхона тўловлари бўйича имтиёзлар қўллаган ҳолда Ўзбекистон Республикаси ҳудудига олиб кириладиган (импорт қилинадиган) товарлар рўйхатлари ва уларга тузатишлар, имтиёзлар бериш тўғрисида қонун ёки Ўзбекистон Республикаси Президентининг ҳужжати мавжуд бўлган тақдирдагина, имтиёз берилган ташкилот томонидан шакллантирилади, шунингдек, уларнинг комплекс экспертизасини амалга ошириш учун Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт ва саноат вазирлиги ҳузуридаги «Лойиҳалар ва импорт контрактларини комплекс экспертиза қилиш маркази» давлат унитар корхонасига киритилади;
  
• 
  божхона тўловлари бўйича имтиёзлар қўллаган ҳолда Ўзбекистон Республикаси ҳудудига олиб кириладиган (импорт қилинадиган) товарлар рўйхатининг комплекс экспертизаси якунлари бўйича Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт ва саноат вазирлиги ҳузуридаги «Лойиҳалар ва импорт контрактларини комплекс экспертиза қилиш маркази» давлат унитар корхонасининг ижобий хулосаси олинган тақдирда, ташкилот рўйхатда кўрсатилган товарларни белгиланган тартибда импорт қилиш ҳуқуқига эга;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт ва саноат вазирлиги берилган имтиёзларни муддатидан олдин тугатиш юзасидан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасига асослантирилган таклифлар киритиш ҳуқуқига эга.
  

3. Белгилаб қўйилдики:
б) экспертизадан ўтказиш учун тақдим этилаётган норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳасига сўралаётган имтиёзлар бўйича асослантириш ва тегишли ҳисоб-китоблар мажбурий тартибда илова қилинади, уларда лойиҳанинг мақсади, амалга ошириш муддати, киритилаётган инвестиция ва экспорт ҳажми, янгидан ташкил этиладиган иш ўринлари сони, яратилаётган ёки жорий этилаётган инновацион маҳсулот, технологик янгиликлар, прогрессив илмий изланишларнинг аниқ натижалари, ишлаб чиқариш, ишлар (хизматлар, солиқ тушумлари, имтиёзларнинг ҳисобланган суммаси ва бошқалар) ҳажмининг ўсиши кўрсатилади. Ушбу ҳужжатлар, жумладан, қуйидагиларни:

• 
  мамлакатни ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан истиқболли ривожлантиришнинг устувор йўналишларидан келиб чиққан ҳолда, имтиёзлар ва преференцияларнинг алоҳида тармоқлар, фаолият соҳалари ва ҳудудларга таъсирини;
  
• 
  берилаётган имтиёзлар ва преференцияларнинг бюджет ва жамият учун самарадорлигини;
  
• 
  уларнинг рақобат муҳитига ва тадбиркорлик фаолиятига таъсирини баҳолаш нуқтаи назаридан кўриб чиқилади.
  

4. Давлат ва хўжалик бошқаруви органлари, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт ва саноат вазирлигининг сўровларига кўра тегишли экспертиза ўтказиш учун зарур маълумотларни тақдим этсин.
5. Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Лойиҳа бошқаруви миллий агентлиги Иқтисодиёт вазирлиги, Молия вазирлиги ҳамда Хусусийлаштирилган корхоналарга кўмаклашиш ва рақобатни ривожлантириш давлат қўмитаси билан биргаликда имтиёзларнинг самарадорлигини, имтиёзлар суммасининг кутилаётган натижаларга ва қабул қилинган мажбуриятларга мувофиқлигини, берилган имтиёзларнинг Ўзбекистон Республикасидаги, айрим тармоқ ва минтақалардаги ижтимоий-иқтисодий ривожланишга ҳамда рақобат муҳитига таъсири даражасини тизимли равишда мониторинг қилиш ва баҳолаш тартибини тасдиқласин.
6. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги⁹:
икки ой муддатда Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджетидаги йўқотишни аниқ баҳолашни назарда тутадиган, берилаётган имтиёзларни ҳисобга олиш тизимини жорий этсин;
навбатдаги молия йилига мўлжалланган Ўзбекистон Республикасининг асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари прогнози ва Давлат бюджети параметрларида берилган имтиёзлар бўйича Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджетидаги йўқотишнинг умумий суммасини алоҳида қаторда кўрсатиб борсин.
7. Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлиги манфаатдор вазирлик ва идоралар билан биргаликда:
икки ой муддатда қонун ҳужжатларига мазкур қарордан келиб чиқадиган ўзгартиш ва қўшимчалар тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасига таклифлар киритиш хуқуқи берилди;
2017 йилнинг сўнгги чорагидадан бошлаб мамлакатимизга давлат раҳбари сифатида ўз фаолиятини бошлаган Ш.М.Мирзиёев мамлакатда фуқаролик жамиятини ривожланиши учун муҳим куч-қудрат манбаи-“Халқ давлат идораларига эмас, давлат идоралари халқимизга хизмат қилиши керак” деган ғояни илгари суриши, унга монанд бўлган ҳуқуқий асослар ва жиддий ўзгаришларни амалга ошириши натижасида Ўзбекистонда фуқаролик жамияти қуриш ислоҳотлари авж олди, унга нисбатан халқимизнинг ишончи юксала бошлади. У Президентликни бажариш учун киришган дастлабки кундаёқ қуйидаги концептуал ғояни илгари сурди: “Мустақил тараққиёт йилларида Конституциямиз юртимизда ҳуқуқий демократик давлат, кучли фуқаролик жамияти, эркин бозор муносабатлари ва хусусий мулк устуворлигига асосланган иқтисодиётни қуриш, халқимиз учун тинч, обод ва фаровон ҳаёт барпо этиш, Ўзбекистоннинг халқаро майдонда муносиб ўрин эгаллашида мустаҳкам пойдевор бўлиб хизмат қилмоқда” ¹⁰.Имтиёзлар – Ўзбекистон Республикасининг амалда бўлган қуйидаги норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар асосан қўлланилади: Халқаро келишувлар; Ўзбекистон Республикасининг Қонунлари ва Кодекслари; Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармон, қарор ва фармойишлари. Юқоридагилардан келиб чиқиб, божхона тўловлари тўлашдан озод қилиш бўйича имтиёзларни амалдаги қонунчилигимизда тартибга солинишидан келиб чиққан ҳолда, иккита йўналиш бўйича, яъни: умумий хусусиятга эга бўлган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар; индивидуал хусусиятга эга бўлган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар асосида амалга оширилади¹¹. Умумий хусусиятга эга бўлган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар бўйича божхона тўловларидан имтиёзлар Ўзбекистон Республикасининг Божхона кодекси ҳамда Солиқ кодекси асосида қўлланилиб, улар билан белгиланган имтиёзлар муддатсиз характерга эга. Индивидуал хусусиятга эга бўлган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга асосан божхона тўловларидан имтиёзлар, аксарият ҳолларда, маълум бир соҳани, фаолият турини ёки ташкилотни (ва ҳ.к.) ривожлантириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармони, қарор ва фармойишлари асосида берилади. Албатта, мамлакатда солиқ ва божхона тўловлари имтиёзлари ва преференциялари бўйича ҳуқуқий асоснинг мавжудлиги чет эл инвестицияларининг кириб келишига кенг йўл очади. Президентимиз таъкидлаганидек, бу борада натижаларга эришилмоқда.