Davlat tili haqida

So’z va uning ma’nolari
Ma’lum ma’no bilan bog’langan va morfologik shakllangan tovush yoki tovushlar birikmasiga so’z deyiladi.
So’z ikki xil ma’no bildiradi. Bu ikki xil ma’noni opa so’zi ma’nosida ko’rib chiqaylik. Opa so’zi aka, uka, singil so’zlari bilan qarindoshlik ma’nosi bilan bir guruhga birlashadi. Ayni paytda, bir guruhga mansub bo’lgan yuqoridagi so’zlar bir-biriga zidlanganda, ma’lum ma’nolari bilan o’zaro farqlanadi. Xususan, opa so’zi:
- o’gay opaga zidlanganda, qon-qarindoshlik (o’gay emaslik) ma’nosini bildirishi bilan;
- ona so’ziga zidlanganda, men bilan bir bog’inga mansublik ma’nosini bildirishi bilan;
- aka, uka so’zlariga zidlanganda, ayol jinsiga mansublik ma’nosi bilan;
- singil so’ziga zidlanganda esa opaning mendan kattalik, singilning kichiklik ma’nosiga egaligi bilan farq qiladi.
Opa so’zining boshqa qarindoshchilik bildiruvchi so’zlar bilan birlashtirib turadigan va ayni paytda, ularni bir-biridan farqlaydigan ma’nolarining jami uning atash ma’nosi yoki leksik ma’nosi deyiladi.
Opa so’zi yuqoridagi ma’nodan tashqari predmetlik,ot so’z turkumiga mansublik, bosh kelishik, birlik ma’nolariga ham ega. Bu ma’nolar uning grammatik ma’nosi sanaladi.
Ko’rinadiki, nutq jarayonida har bir so’z leksik va grammatik ma’nolar uyg’unligidan tashkil topadi.
So’z shakl va mazmun yaxlitligiga ega bo’lib, ma’no va grammatik jihatdan shakllangan til birligidir.
So’zning ikki tomoni bor: a) so’zning shakli, ya’ni tashqi tomoni (moddiy tomoni) tovush (harf) lardan iborat bo’lib, bu xususiyatlari fonetikada o’rganiladi. b) so’zning ichki tomoni ma’no, mohiyat tomoni bo’lib, tovush va harflar yig’indisi orqali ma’lum ma’no ifodalanadi.
So’zlar , asosan, ikki xil ma’no bildiradi: a) leksik ma’no(atash ma’no, lug’aviy ma’no deb ham yuritiladi); b) grammatik ma’no.
Leksik ma’no (atash ma’no, lug’aviy ma’no) leksikologiyada o’rganiladi; leksikologiyaga doir atama hisoblanadi.
So’zlarning borliqdagi qanday narsa-hodisalar, belgi-xususiyatlar, harakat-holatlarni bildirishi ularning atash ma’nosi hisoblanadi. atash ma’nosiga o’zbek tilida faqat beshta mustaqil so’z turkumiga mansub so’zlargina atash ma’nosiga ega. Olmoshlar bundan mustasno, chunki ular atash ma’nosiga ega bo’lgan so’zlarga ishora qiladi. Biroq atash ma’nosiga ega emas. Xullas, so’zning narsa - buyum, shaxs, o’rin joy, belgi,miqdor, harakat va holat haqida anglatadigan tushunchasi atash ma’no hisoblanadi. M: oltin – qimmatbaxo metal, uzmoq - qo’l vositasida asosan o’simliklarni yulmoq , iliq - suyuqlikning sovuq ham emas, issiq ham emas. oraliqdagi daraja belgisi, bosh - inson tana a’zolarini boshqaradigan organ, yuz – to’qson to’qqizdan katta bir yuz birdan kichik bo’lgan miqdor, tez - harakat va holatning jadal bajarilishi, yengil - narsa, shaxsning vaznini me’yor holatdan pastligi belgisi.

Grammatik ma’no deganda esa so’zning qaysi turkumga mansubligi, qaysi gap bo’lagi vazifasida kelishi, shuningdek, tarkibidagi grammatik qo’shimchalar orqali yuzaga keladigan ma’nolari tushuniladi. Grammatik ma’no barcha so’z turkumlari uchun xos bo’lib, u morfologiyada o’rganiladi . M: Kitoblar keltirildi. Kitoblar so’zining lug’aviy ma’nosi – predmet, o’quv quroli; keltirildi sozining ma’nosi – harakat tushunchasini ifoda etyapti. Bular – mazkur so’zlarning ning lug’aviy ma’nosi. Grammatik ma’nosi esa quyidagicha : kitoblar - ot, ko’plikdagi ot, bosh kelishikda, ega vazifasida qo’llangan; keltirildi - fe’l, o’tgan zamon, III shaxs birlik, majhul nisbat, xabar mayli, bo’lishli , kesim vazifasida qo’llangan.
Demak, so’zlar lug’aviy va grammatik ma’noga ega bo’lib, bularning biri leksikologiyada, ikkinchisi morfologiyada o’rganiladi.