Çolpan’in köŞe yazilari (İnceleme-metiN)

4.
 
Münevver Kâri Abdürraşidhanoğlu (1878-1931) 
“Taşkent Ceditçilerinin atası” (Kasımov, 2010: 337) olarak adlandırılan Münevver 
Kâri, 1878 yılında Taşkent’in Şeyhantahur ilçesinin Darhân mahallesinde dünyaya 
gelmiştir. Münevver Kâri’nin babası Abdureşidhân Satıbaldıhan Oğlu, annesi Hâsiyet 
Hanım’dır. Babası müderris olan Kâri’nin ağabeyleri Azamhân (1872-1919) ve 
Müslimhân (1875-1954) da muallim olmuşlardır. Küçük yaştayken babasını kaybeden 
Münevver Kâri, ilk eğitimini annesinden almıştır. Daha sonra o dönemin en ünlü 
öğretmeni olan Osman Hoca’dan kıraat ve tecvit ilmini öğrenerek Kuran hâfızı olmuştur 
(Kholmatov, 2015: 730). Taşkent’te Yunushan Medresesi’nde eğitimine devam etmiş 
daha 1898 yılında Buhara’da okumuştur. Tefsir, hadis gibi ilimleri öğrenerek mahalle 
mescidinde imamlık yapmıştır (Kasımov, 2009: 230). 
“Münevver Kâri, İsmail Bey Gaspıralı’nın Türkistan’a yaptığı seyahati sırasında 
onunla tanışmış ve dostluk kurmuştur. Bu dostluk ve yeni fikirler sonucunda İsmail 
Gaspıralı’nın modern eğitim sistemi esasında 1901 yılında Taşkent’te ilk Usûl-i Cedit 
mektebini açmıştır. Açtığı bu okul için özel ders müfredatıyla birlikte ders kitapları 
hazırlamıştır. Hazırladığı kitaplar şunlardır: “Edîb-i Evvel (Taşkent, 1907), Edîb’üs-sânî 
(Taşkent, 1907), Usûl-i Hisâb (Taşkent, 1911), Havâyıc-ı Dîniyye (Taşkent, 1912), Tecvid 
(Orenburg, 1911), Tarih-i Kavm-i Türk (Kazan, 1911), Tarih-i Enbiyâ (Taşkent, 1912), 
Tarih-i İslâmiye (Taşkent, 1912), Dehr’ün-necât (Kazan, 1912), Sebzezâr (Taşkent, 
1914), Yer Yüzi (Taşkent, 1917), Özbekçe Til Sabaklığı (Taşkent, 1925. Üç kısım), 
Özbekçe Til Sabaklığı IV. Kısım (1926, basılmamıştır)”” 
(Kholmatov, 2015: 731). 
Münevver Kâri, Ceditçilik hareketine eğitimci kimliğiyle yaptığı katkıların dışında 
edebiyatçı ve gazeteci kimliğiyle de büyük katkı sağlamıştır. Özbek basınının ortaya 
çıkmasında büyük hizmet etmiştir. Özbek milli matbuatının öncülerinden olmuş ve 1906 
yılında çıkarılan “Terakki” gazetesinde kurucu ve yazar olarak yer almıştır. Daha sonra 
yine 1906 yılında kendisinin olan “Hurşit” gazetesini ve 1914 yılında da “Sada-i 
Türkistan” gazetesini çıkarmayı başarmıştır. 1917 yılına gelindiğinde ise başyazarlığını 
yaptığı “Nejat” gazetesini çıkarmıştır. Aynı yıl içerisinde Zeki Velidi tarafından 
yayımlanmaya başlayan “Kengeş” dergisinin muharriri olmuştur (Kasımov, 2009: 231). 
Bunlarla birlikte “Şühret”, “Tüccar”, “Asya” gibi gazetelerin çıkmasında fikrî yönden 
önayak olmuş, “El-İslâh” dergisinde gizli muharrir, olarak faaliyet göstermiştir. Kâri, 

---

19 
çıkarmış olduğu yahut katkı sağladığı gazete ve dergilerde yazdığı makalelerle insanları, 
toplum, din ve dindarlık, ahlâk, müstemlekecilik ve hürriyet, aydın olma, birleşme, devlet 
kurum ve kuruluşlarıyla ilgili toplumsal meselelerle alakalı konularda bilgilendirmiştir 
(Kholmatov, 2015: 731).
1901 yılında Taşkent’te yerli gençler tarafından kurulan “Ceditçiler Tödesi” adlı 
derneği oluşturanların başında olan Münevver Kâri, 1909 yılına gelindiğinde bazı 
dostlarıyla işbirliği yaparak “Cemiyet-i Hayriye” adında bir dernek kurmuştur. 1913 
yılında “Turan” cemiyetini kurdu ve “Mektep” ile “Neşriyat” adlı şirketleri de açtı. 
Bunlarla birlikte “Turan” kütüphanesini, “Turan” kulübünü açtı ve “Turan” adlı birde 
gazete çıkarmaya başlamıştır (Açık, 2007: 73). Münevver Kâri, 1909 yılında “Cemiyet-i 
İmdâdiye”, 1913 yılında “Turan”, 1914 yılında “Türkistan Kütüphanesi”, 1914 yılında 
“Ümid”, yine 1914 yılında “Mekteb” ve 1921 yılında “Kömek” gibi eğitime destek veren 
vakıf, kurum ve kuruluşlarda kuruculuk, yardımcılık, reislik ve üyelik gibi görevler 
üstlenmiştir (Kholmatov, 2015: 731). Bu vakıflar ve kuruluşlar sayesinde 1908 yılı ile 
1923 yılı arasında yüzlerce Türkistanlı genç gelişmiş ülkelere gönderilmiş ve orada 
eğitim görmelerini sağlamıştır (Açık, 2007: 73). 
Münevver Kâri, tiyatroya her zaman çok kıymet vermiş ve insanların eğitimi, 
düşüncelerinin gelişmesi ve ufkunun açılması konusunda tiyatronun önemine vurgu 
yapmıştır. Münevver Karî Türkistan’da tiyatro işlerinin yoluna konulmasında Abdulla 
Avlâni’ye destek olmuş ve Türkistan’ın bütün şehirlerinde tiyatro kurulması için 
“Türkistan Ülke Tiyatro Grubu” nu kurdurmuştu. Türkistanlı aydınlar tiyatro ve onun 
sahnelenişi üzerinde birtakım değişiklikler yapmaya çalışmışlardı. 1913 yılına 
gelindiğinde ise Münevver Karî kalabalık bir grupla birlikte Türkistan halkının yaşam 
tarzını anlatan Özbekçe bir oyun sergilemeye çalışmıştı (Vurgun, 2014: 226).
Yirminci yıllarda dil ile ilgili kitaplar yazan Münevver Karî, 1925 yılında Kayyum 
Ramazan ve Şarasul Zunnun ile beraber “Özbek Dili Örnekleri” adlı bir kitap yazdı. Bu 
kitap üç bölümden oluşmaktaydı (Kasımov, 2009: 233). 
Münevver Karî, eğitimci, edebiyatçı, gazeteci gibi vasıflarının yanı sıra siyasetçi 
bir kimliğe de sahiptir. Sovyet döneminde Halk Dârül’fünû’nu Şûrâsı’nın reisi olmuş, 
1918 yılında Türkistan Maarif Halk Komiserliği Türk şubesinin yöneticiliğini yapmış, 
Taşkent şehri eğitim müdürü görevini üstlenmiş, 1920 de Bakü’de gerçekleşen Şark 

---

20 
Halkları Syezdi’nde delege üyesi olmuş, 1920-1921 yıllarında Buhara Halk Sovyet 
Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı vakıf bölümü başkanlığı yapmış, 1921’de Taşkent 
şehrinde sosyal eğitimden sorumlu müdürü olmuş ve 1922’de İlmî Araştırma Merkezi’nin 
başkanlığı gibi görevlerde bulunmuştur (Kholmatov, 2015: 731). 
Şubat Olayları’nın üzerinden çok zaman geçmeden Abdulla Avlani ile birlikte 
“Şura-i İslamiye” cemiyetini kurar. 1918 yılında halkı bilinçlendirmek amacıyla 
“Türkistan Halk Darülfünun” unun “Müslümanlar Bölümü” nü kurdu (Kasımov, 2009: 
234). Münevver Karî’nin de kurucuları arasında yer aldığı “Türk Adem Merkeziyeti” 
1917 yılında oluşturmuştur. Bu dernek 1918 yılında gizli “İttihat ve Terakki” ye 
dönüştürülmüş, daha sonraları da “Milli İttihat” (1921), “Milli İstiklal” (1924-1926) gibi 
adlarla var olmaya devam etmiştir (Açık, 2007: 74).
31 Mart 1921’de inkılap karşıtı olarak suçlanmış ve hapse atılmış fakat çok 
geçmeden 1 Aralık 1921’de hapisten çıkmıştır. Hapse atılmasına karşın Ceditçi fikirlerini 
savunmaktan vazgeçmeyen Münevver Karî, 1927’de Taşkent’te güvenlik kurulu 
üyelerinin kurultayında bu tutumunu devam ettirip ceditçiliği savunduğu için tekrar 
tutuklanmıştır (Kasımov, 2009: 234-235). 1929 yılında “Münevver Kari Tödesi” adında 
ki soruşturmada 87 kişi hakkında tahkikat açıklanmış ve 1931 yılının Nisan ayında OGPU 
kararı ile 87 kişiden 15’i idam cezası almış, 31’i on yıl, 19’u beş yıl, 14’ü üç yıl hapse 
mahkûm edilmiştir. Bir kişinin bir yıl boyunca Omsk’a sürgün edilmesine ve geriye kalan 
3 kişinin de yurdundan tamamen sürgün edilmesine karar verilmiştir. Münevver Karî, 23 
Mayıs 1931 tarihinde Moskova’daki ünlü Butirka’da katledilmiştir (Açık, 2007: 75).