Çolpan’in köŞe yazilari (İnceleme-metiN)

“Ceditçiler çok sayıda önemli yeniliği 
halkın anlayabileceği hale getirmeye çalışmışlar, özellikle eğitim alanına önem 
vermişlerdi. Eğitimin kutsal olmasından ziyade yaygın günlük bir işlev olmasına 
çalışmışlardı
” (Vurgun, 2014: 221). 
1905 yılında gerçekleşen Birinci Rus İnkılâbı, ceditçiliğin güçlenmesini ve 
yayılmasını sağladı. Bununla birlikte gazetecilik ve dergicilik gelişti. Türkistan’ın birçok 
şehrinde matbaalar kuruldu (Kasımov, 2010: 342). 1905 yılından itibaren ceditçiler 
tarafından “Tarakki”, “Hurşid”, “Şöhret”, “Asya”, “Buhara-yı Şerîf”, “Turan”, 
“Semerkand”, “Seda-i Fergana”, “Seda-i Türkistan”, “Kazak” ve “Balaban” gazeteleriyle 
birlikte “Ayna”, “İslâh” ve “Yurt” adlı dergileri yayımlandı. Maalesef ceditçiler 
tarafından çıkarılan bu gazete ve dergilerin ömürleri pek uzun olmamıştır. Mahmud Hoca 
Behbudî tarafından çıkarılan “Ayna” dergisi istisna. Bu dergi 1913 yılından 1915 yılına 
kadar devamlı olarak neşredilmiştir (Hayit, 2000: 116). “Ayna” dergisinin önemli bir 
görevi de cedit okullarını halka tanıtmak olmuştur. Ruslar yeni açılan bu cedit okullarına 

---

8 
karşı olumsuz propagandalar yapmaktaydı. Mahmut Hoca Behbudî “Ayna” dergisinde 
“Bizni Haller ve İşler” adlı bir makale yayımlayarak cedit okullarının halkı aydınlatmak 
amacıyla eğitimler verdiğini halka anlatmıştır. Böylelikle Rusların bilinçli olarak 
yürüttüğü cedit okullarını karalama kampanyasının önüne geçmiştir (Abdazimova, 2015: 
6). Cedidizm etkisinde gelişen matbuat, tezin “Türkistan’da 1938 yılına kadar matbuat” 
adlı kısmında detaylıca incelenmiştir.
Ceditçiler Türkistan’ın bağımsızlığını elde etmesi için farklı yollardan faaliyetlerini 
sürdürmüşlerdir. Açılan usul-i cedit okulları, çıkarılan gazete ve dergiler yanında 
dernekler de kurarak fikirlerini yaymaya çalışmışlardır. 
“Türkistan cedidçileri, 1905’ten 
itibaren siyasî teşekküller oluşturarak, hareketlenmeye ve halka yön vermeye ve istikamet 
göstermeye başlamıştır”
(Kydyraliyev, 2001: 142).
12 Mayıs 1909 tarihinde Taşhacı Tuyakbayev, Nizam Kari Molla Hüsenov, 
Abdullah Avlani, Münevver Kari ve Beşirulla Asatillahocayev önderliğinde “Cemiyet-i 
Hayriye” cemiyeti kurulur. 2 Aralık 1910 tarihinde “Terbiye-i Eftal” cemiyeti 
kurulmuştur. Bu cemiyetin kurulmasında ise Hacı Rafi, Mirza Abdulvahid, Hamid Hoca 
Mehri, Ahmedcan Mahdum ve Osman Hoca gibi isimler öncülük etmişlerdir. Kurulan bu 
iki cemiyetin önceliği Türkistan gençlerini gelişmiş ülkelere okumak için göndermek 
olmuştur. Bu cemiyetler sayesinde eğitim almak için Rusya’ya gönderilen gençlerden 
olan Asadulla Hocaoğlu Ubeydulla Hoca, Özbekistan’a döndükten sonra bir grup ceditçi 
ile bir araya gelerek 1913 yılında “Terakkiperverler” adlı siyasi partiyi kurmuştur. Yine 
1913 yılında “Turan” adlı cemiyet kurulmuştur. Taşkent’te kurulan bu cemiyet, halka 
tiyatro sevgisini aşılamayı amaçlamıştır (Açık, 2007: 20-21). 1913 yılında “Turan” 
cemiyetinin kurulmasıyla yine aynı yıl içerisinde “Turan” adlı tiyatro topluluğu da 
kuruldu (Kasımov, 2009: 240). Böylelikle 1913 yılında ilk profesyonel tiyatro topluluğu 
olan “Turan”, Abdulla Avlanî tarafından kurulmuş oldu (Karakaş, 1996: 295). Bu tiyatro 
topluluğu ilk olarak Mahmud Hoca Behbudi’nin “Pederküş” adlı oyununu sergiledi 
(Kasımov, 2009: 240).
“Bu dönemde çeşitli siyasî teşkilatlar ortaya çıktı. Abdulla Avlanî (1878-1934) 
biyografisinde 1904 yılında Taşkent’te gizli “Ceditler Tödesi” nin faaliyete geçtiğini 
yazıyor. 1914 yılında yine Taşkent’te “Neşriyat” isimli bir şirket kurulmuştur. Bunun gibi 
“Ümid” (Taşkent), “Zerefşan” (Semerkand), “Gayret” (Kokan) şirketlerinin 

---

9 
mevcudiyeti bilinmektedir. Ayrıca, “Behbudîya Kütüphanesi” (Semerkand), “İshakiye 
Matbaası” (Namangan) da faaliyete geçmiştir”
(Açık, 2007: 21). 1917 yılında 
gerçekleşen Şubat Olayları neticesinde milli derneklerin kurulması yolu açılmış oldu. 9 
Mart 1917 tarihinde “Şura-i İslamiye” kuruldu. Bu cemiyetin oluşumunda Mustafa 
Çokayoğlu, Abdulvahid Kari, Mirkamil Muminov Ahmedcan Temirbekov gibi isimler 
yer aldı. Kurulmasının üzerinden çok geçmeden Taşkent’in pek çok şehrinde “Şura-i 
İslamiye” nin şubeleri açıldı ve bu şubelerin temsilcileri 16-23 Nisan tarihlerinde 
Taşkent’te gerçekleşen kurultaya katıldılar (Kasımov, 2009: 104-105). 26 Kasım 1917 
tarihinde Kokan’da başlayan “Müslümanların IV. Ülke Kurultayı”nda Türkistan 
Muhtariyeti ilan edilir ancak bu Muhtariyetin ömrü sadece 72 gün sürer. Yine 1917 
yılında bağımsızlık düşüncesiyle “İttihad ve Terakki”, “Türk Adem Merkeziyeti”, 
“İttihad-ı Milli”, “Birlik”, “Temur”, “Batır Gapçilar” gibi gizli teşkilatlar da kurulmuştur 
(Açık, 2007: 22-23). 1919 yılında Abdurrauf Fıtrat’ın gayretleri sonucunda “Çağatay 
Gurungı” adlı cemiyet kurulmuştur. Bu cemiyet hükümetin izni ile kurulmuştur. 
Cemiyetin faal üyeleri arasında; Abdülhamid Süleyman, Mahmud Maksudov, 
Abdülmennan Mecidi, Maşrık Yunus, Abdülkayum Ramazan, Mennan Remzi, Şarasul 
Zünnun, Gulam Zaferi, Sancar Sıddıkov, Abdülbasit, Gazi Yunusov ve Mirmolla 
Şermuhammedov gibi önemli şair ve yazarlar bulunmaktadır (Taşkaya, 2015: 14). 
1920 yılında Buhara ve Hive şehirleri Bolşeviklerin eline geçti ve böylelikle 
“Buhara Halk Cumhuriyeti” ile “Hive Halk Cumhuriyeti” nin ömürleri pek de uzun 
olmamıştır. 1921 yılında “Türkistan Milli Birliği” kurulmuştur. Bu kuruluş “Basmacılık” 
olarak tarihe geçen milli bağımsızlık hareketinde çok önemli bir rol oynamıştır. 1924 
yılına gelindiğinde ise bağımsız devlet kurma çalışmalarında sona gelinmiştir. Türkistan 
ise Sovyet emperyalizminin uzun vadede planladığı siyaseti üzerine beşe bölünmüştür 
(Açık, 2007: 22-23).