Цишлок хужалигини илмий асосда йулга куймас эканмиз, сохдда ривожланиш булмайди. Ш. Мирзиёев



Download 1,27 Mb.
bet2/15
Sana09.03.2022
Hajmi1,27 Mb.
#487763
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15
Bog'liq
6 Помидорни иссиқхоналарда етиштириш

Рустам МАМАТКУЛОВ,
Агробанк” АТБ бош^арув раиси.
УУК 631.236:635.64
КБК 42.34 42.346
П 70
Лойи^а гояси муаллифи ва ташкилотчи: “Агробанк” АТБ.
Тузувчи:
С.А. Юнусов - Тошкент давлат аграр университети Сабзавотчилик, полизчилик ва картошкачилик кафедраси доценти к.х.ф.д.
Такризчи:
М.У. Холдоров - Сабзавот, полиз экинлари ва картошкачилик илмий - тадкикот институти Усимликларни х,имоя килиш лабораторияси мудири б.ф.н катта илмий ходим
Лойи^а иштирокчилари: У.Ф. Файзуллаев, М.С. Хайитбоев
Мукаррир: Г.А. Чоршанбиева - Шаркшунослик университети таржимашунослик ва халкаро журналистика кафедраси укитувчиси, таржимон.
Ушбу кулланма “Агробанк” АТБ муассислигида тайёрланди х,амда нашр эттирилди. Билдирилган фикр-мулох,аза, хулоса ва тавсияларга тузувчи муаллифлар масъулдир.
Ижтимоий лойихдлар билан аграр сох,ага сармоя киритиш доира- сида “Агробанк” АТБ томонидан 100 та китобдан иборат кулланмалар туплами тайёрланди. Тупламда кишлок хужалиги сох,аси, жумладан, мева-сабзавот ва полиз экинлари, галлачилик, чорвачилик, баликчилик, асаларичилик каби тармокларнинг энг илгор тажрибаларига оид ривожланган давлатлар ва юртимизда эришилган кенг камровли илмий ва амалий маълумотлар камраб олинган.
Туплам мазкур йуналишдаги биринчи нашр булиб, келгусида ушбу лойихдни давом эттириш максадида билдирилган фикр-мулох,азалар ва таклифлар асосида янада бойитиб бориш кузда тутилган.
Кулланма соха мутахассислари, фермерлар ва кенг жамоатчилик учун мулжалланган.
Ушбу кулланма “Агробанк” АТБ тукфасидир
© “Агробанк” АТБ - 2021

ISBN 978-9943-6678-2-2
© Нашриёт уйи “Тасвир” - 2021
© “Colorpack” МЧЖ - 2021
■ I МУНДАРИЖА


100 китоб туплами


■ I КИРИШ
Сабзавотларни инсон х,аётидаги озу^алик ах,амияти бар­чата маълум. Сабзавотлар киши организми учун зарур турли биологик фаол моддалар билан таъминловчи энг осон ман- ба х,исобланади. Шу боис охирги беш йилда мамлакатимиз- да сабзавот экинлари майдонинг йилдан-йилга кенгайти- риш, сабзавотларнинг кунлик истеъмол эх,тиёжини таъмин­ловчи сотлом ов^атланишни тутри ташкил этишга алох,ида эътибор ^аратилмовда.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2019 йил 23 октябрь П^-5853-сон ^арори билан тасди^ланган "Узбекис­тан Республикасини 2020-2030 йилларда ривожлантириш- нинг Харакатлар стратегияси” ахрлини ози^-ов^ат хавф- сизлигини ва тутри ов^атланиш маданиятини таъминлаш асосий вазифалардан бири к,илиб белгиланган. Мамлака- тимизда сабзавотчилик тармотини янада ривожлантириш ва мах,сулот экспорт салох,иятини кучайтириш буйича ^атор чора-тадбирлар амалга оширилмовда.
Дунё буйича хрзирги кунда помидор экилган майдонлар 5.0 млн га дан ошди, унинг хрсилдорлиги очи^ майдонда 70-100 т/га, исси^хоналарда 180-200 т/га, гидропоника ша- роитида эса 250-350 т/га етмовда. ФАО ташкилоти берган маълумотга кура, дунё буйича исси^хоналар майдони Испа- нияда - 52 минг, Японияда - 42 минг, Хитойда - 1500 минг, Турцияда - 35 минг, Италияда - 20 минг, Нидеоландияда - 10 минг, Марокко 10 минг, Францияда - 8,5 минг, Польшада 6,3 минг, Германияда - 3,7 минг, Мексикада - 15 минг, Росси- яда 3,1 минг, Украинада 8,0 минг, Хозотистонда 2899, Тожики- стонда 72,75 ва Узбекистонда 8,3 минг гектарни ташкил этган.
Узбекистан Республикаси 2018-2030 йилларда иссик- хоналарнинг ривожланиш истикболлари хасида ООО "ZAMONAVIY ISSIQXONA” ташкилоти берган маълумотга кура, республикамизда 2030 йилга бориб 65-70 минг гектарли за­монавий иссикхона комплекслари фаолият курсатади. 2018­2030 йилларда х,ар йили уртача 4230,8 гектар ва хаммаси булиб 55 минг гектар иссикхона комплекслари курилиши режалаштирилган.
Помидор иссикхоналарда етиштириладиган асосий саб- завот экинлардан бири хисобланади. У кишки иссикхоналар­да турли (кузги-кишки, кишки-бахорги, утувчан ва узайти- рилган) даврларда етиштирилади. Мамлакатимиз иссикхо- на сабзавотчилигидаги мавжуд муаммоларни ва камчилик- ларни бартараф этиш, замонавий технологияларни ишлаб чикаришга жорий этиш, хосилдорликни ошириш омилла- рини излаш мухим ахамиятга эга. Бунинг учун помидорнинг биологик хусусиятлари, иссикхоналарда уни турли давр- ларда етиштиришда таъминланадиган шарт-шароитларни, навларни тулри танлаш, усимликларни парваришлаш каби барча технологик элементларни чукур урганиш ва улар- ни ишлаб чикариш шароитида куллай олиш юкори хосил олишга имкон беради.
■ I ПОМИДОРНИНГ АХДМИЯТИ ва ШИФОБАХШЛИГИ
Помидорнинг асл ватани Жанубий Америкадир. Европага XVI асрнинг урталарида олиб келинган булса- да, узох вахтга хадар декоратив ёки доривор усимлик сифатида устирилган. XVIII асрнинг охирларида помидор сабзавот экини сифатида устирила бошланди. XIX асрнинг урталарида эса Россия ва Европанинг жанубий хисмида хам кенг тархалади. XIX аср охирларидан буён помидор Урта Осиёда, шу жумладан Узбекистонда хам устирила бошланди.
Помидор мевалари йил мобайнида истеъмол хилинадиган туйимли ва химматбахо сабзавотлар хаторига киради. У химояланган ерда етиштириладиган асосий экин хисобланади. У жахондаги ойнаванд ва плёнкали иссиххоналарнинг 60 фоизга яхин майдонини эгаллайди. Болгария, Руминия, Недерландия ва бошха мамлакатларда 70-90 фоиз иссиххона майдонида помидор етиштирилади. Болтих буйи мамлакатлари йирик иссиххона комбинатларининг 30-40 фоиз майдонини помидор эгаллайди. Россиянинг шимолий ва марказий минтахаларида унинг майдони - 25-30 фоиз, жанубий минтахаларда эса 80 фоизга етиб боради.
Узбекистонда хам помидор иссиххоналарнинг асосий экини хисобланади. Унинг майдони 2000 йилларгача 40-42 фоиз, ялпи махсулот буйича эса 30 фоиздан ортих булган булса, хозирга келиб хиссаси бодрингдан узиб, 50 фоизидан ошиб кетди.
Мамлакатимизда химояланган ерларда етиштирилган помидор мевалари юкори каллорияли булмасда нихоятда мухим озикалик ахамиятга эга. У асосан янгилигида истеъмол килинади.
Помидор мевалари таркибида инсон учун зарур булган турли витаминлар, органик кислоталар, минерал тузлар мавжуд. Помидор шарбати С витамини манбаи хисобланади. У меъда безлари фаолиятини кучайтиради, буйрак, жигар, ут пуфаги хасталикларини даволашда яхши таъсир курсатади. Организмда модда алмашинувини яхшилайди.
Помидор таркибидаги клечатка ичак микрофлорасига яхши таъсир курсатади, овкат хазмини яхшилайди, атеросклироз подагра касаллигига олиб келувчи холестериннинг организмдан чикиб кетишини таъминлайди. Унда оксил, крахмал, пектин эритилган шаклда лимон ва олма, камрок микдорда кахрабо кислотаси ва томатин аччик моддаси мавжуд. У темир, фосфор, калций, магний, натрий, калий тузларига бой. Помидорнинг таркибида йод ва ароматли моддалар булгани учун у фитонцид хусусиятига эга. Помидор пишган пайтида канд, В 1, В2, В3, С, К, РР витаминларига бой булади.
Помидорнинг янги меваларини кон босими ошганда, стемокардияда, миокард инфарктидан кейин тавсия килинади. Меваси ва шарбати гастритда, жигар касал булганда, ошкозон кислотаси камайганда, бехолликда, хотира сусайганда истеъмол килиш тавсия этилади.


I МОРФОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ
Помидор томатдошлар оиласига мансуб бир ва куп йиллик ут усимлик. У муътадил и^лимли минта^аларда бир йиллик усимлик. Биринчи куз совули келиши билан усишдан тухтайди. Аммо тропик минта^аларда (ватанида) у куп йиллик булиб, усишчи манзарали усимликдир. Нам ■упрокда пояларидан х,ам янги илдизлар чи^ариб, улар усимликнинг ^ариган ^исмлари урнини эгаллайди.
Катта ёшдаги помидор усимликлари бир ёки бир неча пояли туп шаклида булади.
Илдизи
Помидор илдиз тизими кучли усишчи тар^о^ х,олда булади. Урулидан экилган усимликларнинг илдизи жуда чу^ур (150 см гача) жойлашган ва кенг тар^алган булади. Кучат билан экилганларники эса асосан юзаро^ (40-45 см чу^урликкача) жойлашади. Шу боис улар намга купро^ талабчан.
Помидорнинг купчилик нав ва дурагайлари баланд усишчи (индетерминант) булиб, исси^хоналарда уларнинг асосий поясининг узунлиги 4-5 м га етади. Ёруглик х,амда х,арорат етишмаганда поялар кучли усиб кетади.
Пояси
Помидор пояси тугри ёки ёйилиб усишчан, ёши утган сари ёгочлашиб борадиган ут усимлик. Бошлангич даврда асосий поя ривожланиб, 7-13 барг шакллантиргандан сунг, биринчи гул тупи ва иккинчи поя пайдо була бошлаган кисми йугонлашиб боради. Хар бир пояда 2-3 барг пайдо булиши билан янги гул туплари ва навбатдаги поялар чинара бошлайди. Бундан ташкари, барг бугзиларидан жуда тез усишчан ён шохлар (бачки поялар) х,осил килади.
Пастки барг бугзиларидан микдан бачки пояларнинг ривожланиши сустрок булса х,ам, лекин юкоридаги пояларга караганда жуда кучли усади. Пастки бачки пояларда гул шингиллари 7-8 баргдан сунг, тепадаги пояларда эса 2-3 баргдан сунг шаклланади.

Паст буйли нав ва дурагайларда генератив органлар индетерминант шаклидагиларга Караганда тезро^ ривожланади. Купчилик эртапишар навларда биринчи гул туплари 5-6 баргдан сунг шаклланади ва асосий поялар пайдо булиб, уларда 1-2 баргдан сунг янги гул туплари шакллана бошлайди.
Гули
Гуллари икки жинсли, майда, сари^ рангда, одатда 5-7 та гултожбаргли булади. Чангчилари 5-6 та, конуссимон шаклда жойлашган. Урулчи тумшу^часининг чангчилардан паст ёки баланд жойлашишига к,араб, нав узидан ёки четдан чангланувчи булиши мумкин. Урулчилари паст жойлашган навлар, одатда, узидан чангланувчи, урулчиларнинг тумшу^чалари чангчиларга тенг ёки улардан ю^ори жойлашган навлар четдан-х,ашаротлар (асосан трипслар)



ёрдамида чангланиши мумкин. Урул униб микдандан сунг 50-70 кун утгач гуллай бошлайди. Ёруллик кам булиб, намлик ошиб кетса, гуллар тула чангланмай колади.
Меваси
Меваси икки-уч ва куп камерали (бушликли), серсув, резавор. Урули юмалок-овал шаклда, тукли, кул рангда 1000 тасининг вазни - 2,5- 4,0 грамм булиб, унувчанлигини 4-6 йилгача саклайди. Мевалар гуллари чанглангандан сунг 45-65 кун утгач пиша бошлайди.

■ I БИОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ
Помидор ёрувсевар ва исси^севар усимлик, шу боис уни етиштиришда ^уёшли или^ майдонларни ажратиш керак. Ёрувлик ^анчалик тини^ ва жадал булса, помидор хрсили тезро^ шаклланади ва пишади. Узо^ муддатли булутли кунларда мевалари гулга киришидан токнинг пишишига давр узая боради, уларнинг таъми ва товарлик сифатлари х,ам ёмонлашади.
Помидор исси^севар усимлик. Унинг уруви +10+12 °С уна бошлайди. Уруви тезро^ униб чи^иши учун ма^бул х,арорат +22+25 °С х,исобланади.
Помидор ёрувлик ва х,ароратга талабчан булиб, исси^ликка талаби бодрингга я^ин. Унинг учун ма^бул х,арорат +22+7 °С. Харорат +15 °С дан пасайса гуллаш тухтайди, +7 °С дан камайса, илдиз тизими нобуд була бошлайди, +8+10 °С х,ароратда узо^ муддат нобуд булмай туриши мумкин. Харорат -1-2 °С тушганда усимлик нобуд булади.
Помидорни исси^хоналарда етиштиришда ма^бул х,арорат ^уёшли кунларда +25+28 °С, булутли кунларда +18+20 °С, кечаси эса +15+16 °С да са^лаш лозим. Харорат +32 °С дан ю^ори кутарилишига йул ^уймаслик керак. Харорат +35 °С га етганда мева усишдан тухтайди, +36 °С да эса гуллар тукила бошлайди.
Помидор ю^ори ёрувликни талаб ^илади. Кузги- ^ишки даврда ёрувлик 5-7 минг люксга тушганда, усимлик ривожланиши ва мевалар пишиши секинлашади, навларнинг усиш даври 30-50 кунга узая боради.
Помидор ю^ори тупро^ намлигини талаб ^илади, айни^са, жадал мевалар шаклланаётган даврда (80-95%).
Тупрок, намлиги 75 фоиздан пасайиб кетмаслиги керак. У х,авонинг юкори нисбий намлигини кутара олмайди. Унинг учун макбул х,авонинг нисбий намлиги 45-60 фоизни ташкил килиши керак. Шу боисдан уни бодринг билан бирга бир иссикхонада етиштириб булмайди.
Хаво намлигининг ошиб кетиши касалликларнинг тез таркалишига олиб келади, гулларнинг чангланиши бузилади.
Помидор х,осил билан бирга катта микдорда (мева вазнининг 1% ига якин) минерал элементларни олиб чикади. Шу боисдан у минерал озукага, айникса, тупрокда яхши узлаштириладиган фосфорга жуда талабчан. Азот етишмаслиги поя ва баргларнинг усишини сусайтиради, х,осил камайишга олиб келади, ортиб кетиши эса мевалар етилишини секинлаштиради, касаллик ва паст х,ароратга чидамлилигини пасайтиради. Фосфор меваларнинг тез пишиши, илдизнинг усиши ва эрта гулга киришини таъминлайди, шу боис бу фазаларда фосфорли улитларни бериш лозим.
Помидор учун иссикхона х,авосидаги карбонат ангидрид (СО2) газининг микдори х,ам мух,им, унинг макбул меъёри 0,10-0,15% булиши керак.
■ I ПОМИДОРНИ ИССИЦХОНАЛАРДА ЕТИШТИРИШ ДАВРЛАРИ
Узбекистонда кишки иссикхоналарда помидор кузда экилади, бунда х,осил ноябрь-январь ойларида етилади (кузги-кишки) ёки кейинги йил июлгача х,ам парвариш килинаверади (уткинчи давр). Шунингдек, уни кишда экиб мартдан июлгача хосил олиш мумкин (кишки-бахорги).
Хозирги вактда жанубий минтакаларда шу жумладан Узбекистан шароитида йил давомида фойдаланиладиган иссикхоналарда помидорни узайтирилган айланиш даврида етиштириш кенг кулланилмокда. Бунда кучатлар октябрь- ноябрь бошларида экилиб, унинг усиш даври июнь охирида якунланмокда. Айрим вактда помидорни экишдан илгари кукатлардан укроп ёки кашнич экилиб махсулот олинмокда.

Download 1,27 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish