Буюк Дедактика

Танани касалликлардан асраш керак. Нега? Чунки у: 1. жоннинг макони; 8. Биринчидан, биз танани касалликлар ва бахтсиз ходисалардан шунинг учун мухофаза қилишимиз зарурки, тана жонниг биринчи ва ягона макони ҳисобланади; бу макон вайрон бўлгач, жон бу дунёдан дорҳол кўчишга мажбур бўлади, лекин тана секин-аста емирила борса, — гоҳ у, гоҳ бу қисми ишдан чиқа борса, бу макон жон­нинг яшаши учун ноқулай бўла боради. Демак агар худой-таолло марҳамат қилган жаҳон боғида иложи борича кўпроқ ва яхшироқ яшашни истасак ўз танамизни авайлаб парвариш қилишимиз керак. Иккинчидан, тананинг вазифаси жонга фақат макон бўлиб хизмат қилишдангина иборат эмас, балки у ақлнинг воситаси ҳамдир, усиз ақл хеч нарсани эшитмайди хам, кўрмайди ҳам, гапира олмайди ҳам, ҳаракат қила олмайди ҳам, бундан ташқари, хатто фикрлай ҳам олмайди.
2. жоннинг органи. Сезгилар бўлмаса онг ҳам бўлмаганидек ақл фикрлаш учун зарур материалларни фақат сезгилар орқали олади ва ички сезгиларсиз, яъни нарсаларни сезиб, уларнинг образларини идрок этмасдан туриб тафаккур ҳам бўлмайди¹. Бундан маълумки, мия зарарланса, хаёл қилиш қобилияти ҳам йўқолади ва тананинг бирор қисми касалланса, жон хам оғрийди, шунинг учун хам “соғлом танда соғ ақл бўлишини тиламоқ керак” деб жуда тўғри айтилган.


¹ Бу ибора латинча текстида бундай ифодаланган: (олдин сезиб билинмаган нарсллар онгда бўлмайди). Бу қоидани ифодалаш билан Коменский Бэконга яқинлашиб келади ва соф сенсуалистик пустая назарга ўтиб олади. Шунингдек XX бобнннг 7 нчи параграфига ҳам қаранг, Коменский у ерда: «билишнинг бошланиши, албатта, доимо сезгилардан келиб чиқади” деган. Хатто Коменский бундан зарур дидактик хулоса ва қоидалар ҳам чиқаради, ўқишда реаллик (ҳақиқийлик): конкретлик (яққоллик) кўрсатмалилик сўзларни унда ифодаланган буюмлар билан боғлаш кабилар.


Кандай килиб? Оқилона яшаша туфайли; унинг тафсилоти дарахт мисолида кўрсатилади, дарахтни: 1) меъёрида озиқлантириш. 9. Қиши бир меъёрда турмуш кечирса, ўзини тетик ҳис этади.
Врачлар бу ҳақда батафсил гапирадилар, биз эса бу ерда фақат мисолида бу масалани тилга олиб ўтамиз. Дарахтнинг ўзок яшаши учун уч нарса зарур: 1) доимий намлик 2) тез-тез буғ чиқариб туриш ва 3) вақг-вакди билан дам олиш. Агар намлик бўлмаса, Дарахт сўла бошлайди ва қуриб қолади. Лекин намлик ҳам меъёрида бўлиши керак чунки намлик кўп айиб кетса, илдизни чиритади. Шунга ўхшаш, танага ҳам озуқа керак чунки озуқа олмаса очлик ва ташналик натижасида киши ориқлаб кетади, лекин организмда озуқа ҳаддан ташқари кўп айиб кетмаслиги зарур, чунки ҳазм қилиш жуда қийинлашади ва пасаяди. Овқат канчалик меъёри билан ейилса, шунча яхши ҳазм бўлади; бунга одатда эътибор бермасдан, баъзилар овқатни кўп еб қўйиб, ўзини кучсизлантиради ва соғлигига путур етказади. Ахир ўлим касаллик натижа­сида рўй беради, касаллик зарарли суюқликлардан пайдо бўлади, зарарли суюқликлар — хазм қилишнинг бузилишидан, ҳазм қилишнинг бўзилиши эса овқатни ошиқча истсъмол қилишдан пайдо бўлади, чунки ошкозонга овқат хаддан ташқари кўп бор­са, у ҳазм қилиб улгурмайди, натижада чала ишланган суюқликни организмга тарқатиб юборишга мажбур бўлади, бунинг оқибатида турли касалликлар келиб чиқади. «Жуда туйиш оқибатида (дейилган экклезиастада) кўплар вафот этган, нафсини тийган кишилар эса умрини ўзайтиради». (Сир, 37, 34).