Буюк Дедактика

Инсон барча мавжудодларнинг хукмдоридир, дейишнинг маъноси нима? 4. Хамма нарсанинг ҳукмрони бўлиш — ҳар бир нарсани мақсадга мувофиқлаштириб, ундан ўз манфаати йўлида фойдаланиш демакдир, ҳамма жойда ўз қадр-қиммати ва фазилатларига муносиб бўлиш, ўз ўрнини билиш (яъни ёлғиз худони ва унинг фаришталарини ўзидан юқори қўйиш, ҳамкасбларини ўзига тенг кўриш, бошқаларнинг ҳаммасини ўзидан паст тутиш), унга берилган афзалликларнинг қадр-қимматига етиш; ҳеч бир мавжудотга, ҳатто ўз жисмига (танасига) ҳам хизмат қилмаслик ҳамма нарсадан ўзи учун бемалол фойдала­ниш, яъни ҳар бир нарсани қаерда, қачон, қандай қилиб ва қайДаражада оқилона ишлатишни, ўз танасининг ҳаракатларига қаерда, қачон, қандай қилиб ва қай Даражада йўл қуйишни, яқин кишиларига қаерда, қачон, қандай қилиб ва қай Даражада ён босиш кераклигини яхши билиши лозим, қисҳароқ қилиб айтганда ўзининг ва бошқаларнинг хатти-ҳаракатларини, шунингдек ички ва ташқи ҳаракат ва таъсирни оқилона бошҳара оладиган бўлиши керак.
Худонинг қиёфасидир (обраэдир), дейишнинг маъноси нима?
Бу уч хислат, биринчидан, таълим бериш орқали, иккинчидан яхшилик қилиш ва учунчидан, тақводорликлик орқали амалга оширилади. 5. Ниҳоят, худонинг қиёфаси бўлиш буюклигини аниқ мужассамлаштириш демак­дир. Худонинг ўзи: «Мен сингари табаррук бўлинглар» (Лев, XIX, 2) деган эди. 6. Бундан, инсонга нисбатан қўйиладиган куйидаги асосий талаблар келиб чиқади.

1. 
   ҳамма нарсани билиш;
   
2. 
   нарсаларни ва ўзини бошҳариш;
   
3. 
   инсонни ва бутун оламни худо яратганини тан олиш; Бу учта талабни қуйидагича ифодалаш ҳам мумкин:
   

I. илмий таълим
II. фазилат ва ахлоқ.
III. Диндорлик ёки тақводорлик.
Илмий таълим — бутун оламни, санъат ва тилларни билиш демакдир; ахлоқ деганда фақат юзаки муомалагина эмас, балки чуқур ички эътиқод, ҳатти-харакатлар, орзу-истақлар ҳам назарда тўтилади, тақводорлик эса худога ситқидилдан сиғинишдир.
Бу дунёда инсоннинг бутун моҳияти шу уч хислатдан иборат; кишининг бошқа сифатлари иккинчи Даражалидир 7. Инсоннинг бутун афзаллиги ҳам ана шу уч хислатда, чунки фақат шу хислатларгина бу ва у дунёдаги ҳаётнинг бирдан бир асосидир. Бошқа сифатлар (саломатлик куч, чирой, бойлик шуҳрат, дўстлик ишдаги катта муваффақият, ўзоқ умр худо берган хаётнинг қўшимчаси ва ташқи безагидан бошқа нарса эмас; ёки ошиқча бехудалик фойдасиз, оғир юк ва зарарли тўсиқдир. Кимки ортиқча ҳаракат қилиб, жон куйдириб, бу сифатларга эришаман деб уринса, ўзини бекорга овора қилган ва энг муҳим нарсани эсдан чиҳариб қўйган ҳисобланади.