Буюк Дедактика

II. II. “Эшик” ка кўшимча тариқасида этимология луғати тузиб чиқилади, унда ясама, кўшма, мураккаб сўзлар ҳам берилади.
III. «Сарой»га қўшимча равишда фразеология луғати тузилади, унда «Сарой»нинг текстларида учрайдиган синоним ва парафразаларни¹ фасохатли, мароқли қиладиган ҳар турли иборалар берилади. Шу билан бирга, она тилидаги иборалар - она тилида, латин тилидагилари — латинча (башарти лозим деб топилса, грек тилидагилари - грекча) изоҳланиб, бу иборалар асарнинг қайси жойида учраши ҳам кўрсатилади.
IV. IV. Нихоят, «Хазина» учун «Умумий справочпик» қўлланма бўла олади, чунки бу қўлланмада иккала тилнинг бойликлари (она тили билан латин тили, сўнгра латин-грек тилларининг имкониятлари) шунчалик батафсил баён этилиши лозимки, ундан хар қанақа иборани (сўзни) ҳам топиш мумкин бўлсин ва ундаги ҳар бир сўз, иборалар бир-бирига мос келсин; ўз маъносида ишлатилган сўзлар худди шундай сўзларга, кўчма маънода ишлатилганлари — кўчма маънодаги сўзларга, ҳазил-мазах иборалар — ҳазил-мазах ибораларга, мақоллар — мақолларга ва хоказо. Чунки ҳар бир халқнинг тили ҳам шундай имкониятларга эга, ҳар қанақа тилда ҳам сўз, ибора, фикр ва мақоллар истаганча топилади, фақат уларни латин тилига такқослаб танлаш, тузиб чиқиш лозим; бунинг учун, фақат, тақлид қилишни шунга ўхшаш сўзлардан латин тилидаги сингари иборалар тузишини билиш керак.
Поляк Кнапийнинг справочнигидан бошқа бизда умумий справочник ҳали йўқ. 25. Лекин шунақа универсал справочникни кимдир тўзиши керак. Тўғри полыналик иедуитнинг Григорий Кнапий «Полякча — латинча умумий справочник грекча Хазина асари билан ўз халқига бу­
юк хизмат қилди. Лекин бу асарнинг учта-камчилиги бор. Биринчидан, она тилидаги ҳамма сўз ва иборалар унга киритилмаган. Иккинчидан, сўз ва ибора­лар биз айтган тартибда жойлаштирилмаган, яъни иложи борича ҳар хил сўзлар: атоқли отлар - атоқли отларга, кўчма маъноли сўзлар - кўчма маъноли сўзларга, эскирган сўзлар-эскирган сўзларга мослаштириб жойлаштирилмаган; агар шундай қилинса, иккала тилнинг хам хусусияти, бойлиги ва жозибадорлиги намоён бўлур эди. Кнапий эса ҳар битта полякча сўз ва иборага бир неча латинча сўз ва ибораларни берган, ваҳоланки, бизнингча, бирор тилдаги ҳар сўз ва иборага иккинчи тилдан унга аниқ мос келадиган сўз ва ибора топиш керак токи латин­ча чиройли ибораларнинг ҳаммасини она тилимизда ҳам ифодалайлик. Худди шундай қилинса, умумий справочник ёрдамида истаган китобни латинчадан она тилига ёки она тилидан латинчага таржима қилиш осон бўлур, эди. Учинчидан, Кнапийнинг “Хазина” сида иборалар изчил жойлаштирилмагган сўз ва ибораларни бундай бетартиб жойлаштирмаслик лозим эди. Аввола оддий ва тарихий сўзлар, сўнгра қийин, нотиқликка доир сўзлар, ундан кейин муракаброқ, қийинроқ, одатдан ташқари поэтик сўзлар ва ниҳоят, эскирган сўзлар берилиши зарар эди.
26. Лекин бундай умумий справочникнинг тузилиши хақида, шунингдек, биз кўзлаган мақсадга хатосиз эришиши, яни тилни мукаммал ўзлаштириш учун “эшиколди”, “эшик”, “сарой”, “хазинани”ни қўлланиш усуллари ва воситалари хақида батафсил гапириб ўтирмаймиз, бу масалани бир оз кейинроқда қолдираимз ва айрим синфларни тузиш масаласини кўриб чиқаётганда бу масалага ҳам махсус тўхталамиз.
¹ Бир иборанинг маъносини берадиган бошқа ибора.