Буюк Дедактика

3. Айрим болалар бу мактабда ўқиса, айримлари бошқасида таълим олади. 8. Учинчи фарқ шундан иборатки, қуйи мактабларда - она мактаби ва бошланғич мактабда ўғил ва қиз болаларнинг барчаси таълим олади; латинча мактаб (гимназия)да кўпинча хунармандликдан кўра юқорироқ мартабага интилган ёшлар таълим олади, академияни эса олимлик ва бошқаларга бошчилик қила оладиган кишилар битириб чиқади шундай қилинса, черков, мактаб ва ижтимоий муассасаларга раҳбар танлашда танқисликка асло-ўрин қолмайди.
Мактабларнинг бу тўрт тури. 1. Йилнинг тўрт фаслига мос келади. Мактабларнинг бу тўрт турини йилнинг тўрт фаслига такдослаш ўринли бўлур эди. Она мактаби хушбўй ўсимликларнинг ғунча ва гулларига бурканган ажойиб баҳорни эслатади. Она тили мактаби айрим эртаги мевалар пишган ва бошоклар етилган ёзга ўхшайди. Гимназия далалар, боғ ва токзорлардаги мўл ҳосилни йириб, уни ақл хазинасига жойлаётган куз фаслини эслатади. Ниҳоят, ака­демия - йиғилган ҳосилни умр бўйи сарфлаши мўлжаллаб тақсимлаётган қишдир.
2. Дарахларнинг ўсишидаги тўрт босқичга ўхшайди. 10. Шунингдек ёшларга астойидил тарбия беришнинг бу методини боғдорчилик санъати билан такқослаш мумкин. Ота-онаси са энагаларининг ғамхўрлиги туфайли яхши тарбия олган олти яшар гўдакларни эътибор билан ўтказилган, яхшигина илдиз отиб, новдачалар чиқараётган ёш дарахтга ўхшатиш мумкин. Ўн икки яшар болалар новдалари кўпайиб, ғунчалар чиқараётган дарахтга ўхшайди, бу ғунчалар ҳосилга айланадими, йўқми, албатта, ҳозирча аниқ эмас, лекин орадан кўп вақт ўтмай бу нарса маълум бўлиб қолади. Тиллар ва санъатларни ўрганиб олган ўн саккиз ёшли ўсмирлар хамма жойи оппоқ гулларга бурканиб, кўзни қувонтирадиган, ёқимли ҳиди димоққа ўрилаётган, мўл ҳосил бериши кўриниб турган дарахт­га ўхшайди. Нихоят, академияда ўқиб, фанларни тўла эгаллаб олган йигирма тўрт ёки йигирма беш ёшли йигитлар ҳосили мўл, меваси пишиб етилган, уни турли эҳтиёжлар учун йиғиб-териб олиш мумкин бўлган дарахтга ўхшайди. Лекин буни батафсилроқ баён этишимиз керак.