Buxoro davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti ingliz tilshunosligi kafedrasi

INGLIZ TILIDA LUG’AT BOYLIGINI OSHIRISHNING ASOSIY PRINSIPLAR

Lug’atni o’rgatish Muloqotning asosiy elementi sifatida lug’at ingliz tilini o’rganishning muhim jihati hisoblanadi. Agar o’quvchilarning so’z boyligi bo’lmasa, ular bir-biri bilan muloqot qilishlari qiyin bo’ladi. Xuddi shunday, Wallace (2007) so’z boyligi ingliz tilini o’rganishda muhim kalitga ega, deb hisoblaydi. Shu sababli, so’z boyligini o’zlashtirish muvaffaqiyatli muloqot va savodxonlik ko’nikmalarini rivojlantirishning markaziy tarkibiy qismlaridan biridir. O’quvchilar tinglash, gapirish, o’qish va yozish jarayonida lug’atdan foydalanishlari mumkin.
O’quvchilar lug’atni bevosita va bilvosita o’rganadilar. Agar ular so’z boyligini yaxshi o’zlashtirgan bo’lsa, ular o’z fikrlarini ochib berishlari va boshqalarning fikrlarini tushunishlari mumkin. Tomberi (2004) fikriga ko’ra, lug’atni o’rgatish aqliy leksikaning allaqachon mavjud tizimiga yangi ma’lumotlarni etkazishdir. Muloqot va til o’rganishda so’z boyligining ahamiyatini anglab, o’quvchilarga keng ko’lamli so’z boyligini egallashga yordam berish har qanday til o’rgatish dasturi uchun ajralmas hisoblanadi¹³. Bundan tashqari, lug’atni o’rganish chet tilini o’rganuvchilar uchun qiyin vazifa hisoblanadi. Shunday qilib, Tomberi (2004) lug’atni o’rgatish til o’qitishning bir qismiga aylanishini tavsiya qildi.
EFL O’quvchilarining aksariyati yetarlicha soʻz boyligi yoʻqligidan aziyat chekadi va oʻz fikrlarini ifodalash uchun yetarli soʻz yoʻqligi yoki parchadagi asosiy lugʻat elementlarining maʼnosini bilmasligidan xafa boʻladi. Shunga ko’ra, ular gapirish, yozish yoki o’qishni tushunish vazifasini shunchalik zerikarli, mashaqqatli va zerikarli deb bilishadi, shuning uchun ular tezda bu vazifadan voz kechishadi. Ularga osonlikcha tushkunlikka tushmaslik va til o’rganish vazifalaridan zavqlanishlariga yordam berish uchun ularning so’z boyligini boyitish yo’llarini topish juda muhimdir. Nunan lug’atni o’rgatishning to’rtta tamoyilini taklif qildi: Birinchidan, o’qituvchi birinchi navbatda eng foydali lug’atga e’tibor qaratishi kerak.
Ba’zi so’zlar turli xil sharoitlarda ishlatilishi mumkin. Boshqalar esa ancha cheklangan foydalanishga ega. Foydali so’zlarni kamroq foydali so’zlardan oldin o’rgatish o’quvchilarga o’rganish harakatlari uchun eng yaxshi daromad keltiradi. Eng foydali so’zlar - bu har bir ingliz tilini o’rganuvchiga tinglash, gapirish, o’qish yoki yozish uchun kerak bo’lgan so’zlar yoki ularni rasmiy va norasmiy vaziyatlarda ishlatadimi. Ikkinchidan, o’qituvchi eng to’g’ri yo’l bilan lug’atga e’tibor qaratishi kerak. Ushbu tamoyil o’quvchilarni qanday o’rgatish va o’rganish kerakligi bilan bog’liq.
O’qituvchilar yuqori chastotali so’zlarni davolash usulini past chastotali so’zlarni davolash usulidan farqlashlari kerak. Uchinchidan, o’qituvchi kursning to’rtta yo’nalishi bo’ylab yuqori chastotali so’zlarga e’tibor berishi kerak. Kursning aksariyat qismlarida yuqori chastotali lug’atdan foydalanish kerak. U o’qitish va o’rganish orqali qasddan e’tiborni jalb qilishi va tinglash, gapirish, o’qish va yozishda xabarlarni etkazishda uchrashishi va ishlatilishi kerak. Yuqori chastotali lug’at, shuningdek, qabul qiluvchi va samarali tartib uchun osonlik bilan foydalanish mumkin bo’lishi kerak.
To’rtinchidan, o’qituvchi o’quvchilarni o’rganishga mas’uliyat bilan qarashga undashi kerak. Bu tamoyil juda muhim va tanlash va o’rganish asosiga aylanishi kerak. O’quvchilar o’z bilimlari uchun mas’ul ekanini tushunishlari kerak, Qisqa hikoyalar - bu odatda nasriy va hikoya shaklida yoziladigan badiiy asar bo’lib, uzunligi romanga qaraganda qisqaroqdir. Rayt (2002) ga ko’ra, "hikoyalar" juda keng ma’noda "kitobdagi to’liq hikoyalardan xulq-atvor parchalarigacha" va "haqiqatdagi yoki fantastikadagi dramatik voqealarning har qanday tavsifini: an’anaviy hikoyalar, mahalliy afsonalar, zamonaviy fantastika, yangiliklar, shaxsiy latifalar, O’quvchilar tomonidan tayyorlangan hikoyalar ... shaxsiy hikoyalar, televidenie, teatr, kino, gazetalar, ommaviy tadbirlar" Einglich Traerhing jurnali, 5-jild).
Nisbatan qisqa bo’lgani uchun qisqa hikoya odatda bitta markaziy mavzuga, bitta syujetga va bitta asosiy xarakterga (bir nechta qo’shimcha kichik qahramonlar bilan) e’tibor qaratadi, roman esa ba’zi taniqli qahramonlar bilan turli syujet va mavzularni o’z ichiga olishi mumkin. Qisqa hikoyalar hikoya qilishning hayajonli va doimiy rivojlanib boradigan shaklidir. Ular muallifning inson tasavvuriga taalluqli hayotiy tajribaga oid har qanday narsaga ifodasi haqida gapiradilar.
Adabiy asar sifatida qisqa hikoyalar odamlar uchun o’qish va suhbatlashish uchun qiziqarli. Ular ko’ngil ochishadi, aqliy tajribani rivojlantiradilar va o’quvchilarning so’z boyligini rivojlantiradilar. Ular ingliz tilini o’rganuvchilarga to’rtta til ko’nikmalarini amalda qo’llashda yordam berish uchun ham samaralidir: o’qish, yozish, tinglash va gapirish (Pardede, 2011). Qisqa hikoyalardan foydalanish ingliz tilidagi lug’atni o’rganishning samarali usulidir. Ko’p o’qiydigan O’quvchilar keng lug’atga ega ekanligi ta’kidlanadi (Blachowicz & Fisher, 2004). Hikoyalar o’quvchilarga o’z tasavvurlarini yangi variantni yaratish uchun ishlatishga imkon beradi va umid qilamanki, bashorat bilan harakat qiladi. Ular o’quvchilarga boshqalarning fikrlarini o’rganishga yordam beradi, bu kelajak uchun kiyim-kechak mashqlari sifatida (Cron, 2012). Bu O’quvchilarni rag’batlantirish uchun qisqa hikoyalar beradi.
O’quvchilar muloqot qilish, ma’lumot almashish va o’z fikrlarini ifodalash uchun tildan foydalanishlari kerak bo’lgan kontekstlar. Pardede (2010) tadqiqoti shuni ko’rsatdiki, ingliz tili o’qituvchilarining aksariyati qisqa hikoyalarni o’z-o’zidan zavqlanish uchun material sifatida ham, til mahorati darslarining tarkibiy qismlari sifatida ham foydalanishni qiziqarli deb bilishadi. Muxtasar qilib aytganda, qisqa hikoyalar o’quvchilarga lug’at haqida ko’proq ma’lumot olishga yordam beradigan ommaviy axborot vositalarini o’rgatadi.
Al-Dersi (2013) til o’rganishda qisqa hikoyalardan foydalanishning bir qancha kuchli tomonlarini sanab o’tgan. Birinchidan, qisqa hikoya ingliz tilini o’rganishni o’quvchilar uchun qiziqarli va jozibali jarayonga aylantiradi. Ikkinchidan, qisqa hikoya o’quvchilarda maqsadli madaniyat va tilga bo’lgan qiziqishni uyg’otadi.
Uchinchidan, qisqa hikoya tilni o’zlashtirishga va o’quvchilarning tilni bilishiga yordam beradi.
To’rtinchidan, qisqa hikoya ko’p shakllarda haqiqiy foydalanishga ega yangi so’zlarni taklif qiladi, shuning uchun o’quvchilar yangi so’zlar kontekstida ma’no va foydalanishni tushunishlari mumkin.
Beshinchidan, qisqa hikoya o’quvchilarni keyin nima bo’lishini taxmin qilishga majbur qiladi va shuning uchun ularni ushbu jarayonga faol jalb qiladi va ularga kontekst orqali duch keladigan yangi so’zlarning ma’nosini tushunishga yordam beradi¹⁴.
Oltinchidan, qisqa hikoya EFL o’qituvchilariga ularni nutq va yozish kabi samarali ko’nikmalar bilan birlashtirish imkoniyatini beradi. Ettinchidan, qisqa hikoya O’quvchilarga uni hamma joyda olib kelishga majbur qiladi; uni o’qish uchun ko’p vaqt kerak emas. Sakkizinchidan, ijodiy imkoniyatlar: bu O’quvchilarni ijodiy talaba bo’lishga undaydi.
Yuqoridagi gaplardan xulosa qilish mumkinki, qisqa hikoya texnikasining lug’at boyligini oshirish, qiziqarli usul, kontekstda foydalanishni taklif qilish, ko’p vaqt sarflamaslik kabi ko’plab afzalliklari bor. Brabham va Villaume ta’kidlaganidek, lug’at va tushunishdagi bo’shliqlarni kamaytirish uchun o’ylangan kafolat barcha o’quvchilarga mustaqil o’qish davomida so’zlarni tushunish va rivojlantirishga imkon beradigan strategiyalarni o’rganish va ulardan foydalanish imkonini beradigan ko’rsatmalarni o’z ichiga oladi. Qisqa hikoyaning kuchliligidan tashqari zaif tomonlari ham bor. Bland qisqa hikoyaning zaif tomonlaridan biri uning syujet chizig’ida ekanligini aytdi. Uning so’zlariga ko’ra, bir nechta hikoyalar o’zaro bog’liq bo’lsa, qisqa hikoyaning syujeti ko’pincha chalkash bo’ladi, chunki bu kamdan-kam hollarda bo’ladi. Bundan tashqari, bir xil muallif tomonidan katta seriyali qisqa hikoyalar yozilsa, hikoyalar takrorlanadi. Shuningdek, Coconi ko’pchilik qisqa hikoyalarda ekspozitsiya yo’qligi va hikoyani hikoyaning o’rtasidan boshlab, to’g’ridan-to’g’ri ta’qib qilish yoki to’g’ridan-to’g’ri hikoyaning asosiy nuqtasiga kirishishini ta’kidladi.
Ko’pincha qisqa hikoya ingliz tilini o’qitishning mazmunli Juarnal, Velumr o’rniga to’satdan boshlanishi va to’satdan tugashiga ega bo’ladi. Qisqa hikoyalardan foydalangan holda o’rganishni samarali qilish uchun o’qituvchilar foydalanish uchun hikoyalarni diqqat bilan tanlashlari kerak. Pardede (2011) hikoya tanlash o’qituvchining eng muhim rollaridan biri ekanligini ta’kidladi. Qisqa hikoyalarning uzunligi juda xilma-xildir. Shuning uchun, o’qituvchilar dars soatlarida ishlash uchun etarlicha qisqa bo’lgan hikoyani tanlashlari kerak. Matn uzunligidan tashqari, Xill (Pardede, 2011 yilda keltirilgan) matnni tanlashning yana uchta asosiy mezonini taklif qildi:
(1) O’quvchilarning ehtiyojlari va qobiliyatlari;
(2) matnning lingvistik va stilistik darajasi; va (3) materialni haqiqiy baholash uchun zarur bo’lgan asosiy ma’lumotlar miqdori. O’rganilayotgan qisqa hikoyaning lug’at va jumla tuzilishi o’quvchilarning o’zlashtirish darajasiga mos bo’lishi kerakligi, o’rta darajadan past bo’lgan o’quvchilar uchun mo’ljallangan, jargon, arxaik, xorijiy so’z va ishoralarni o’z ichiga olgan qisqa hikoyalar muhimligini anglash orqali bu mezonlarning ahamiyatini anglash mumkin va ma’lum bir mahalliy yoki johil odamlar yoki chet elliklar nutqiga taqlid qiluvchi jumlalardan qochish kerak. Xuddi shunday, juda uzun jumlalarni o’quvchilar tushunishlari qiyin. Ko’pgina tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, hikoyalar o’quvchilarning so’z boyligini rivojlantirish uchun samarali. amalga oshirilgan. Cunningham (2005) hikoyalarni ovoz chiqarib o’qish o’quvchilarning so’z boyligini o’zlashtirish va tushunishga ijobiy ta’sir ko’rsatishini aytdi. Hikoya o’qish, shuningdek, O’quvchilar mustaqil ravishda so’z boyligini egallash uchun zarur bo’lgan o’qish ko’nikmalariga ega bo’lgunga qadar yangi so’zlarni o’rganish imkoniyatini beradi o’qituvchining so’zlarga izoh bermasdan bitta hikoyani uch marta o’qiganligi haqida ma’lum qildi.
Nazorat va eksperimental guruhlarga bo’lingan yigirma oltita boshlang’ich sinf o’quvchilari ishtirokidagi Bell (2001) tadqiqoti shuni ko’rsatdiki, qisqa hikoyalardan foydalangan eksperimental guruh o’quvchilari o’qish tezligi bo’yicha nazorat guruhidan ustunroq bo’lishdi.
O’quvchilarning so’z boyligini rivojlantirish uchun qisqa hikoyalardan foydalanish borasida ijobiy tasavvurga ega ekanliklari va ular qisqa hikoyalarni foydali va qiziqarli deb bilishlari sababli, ingliz tili o’qituvchilari o’quvchilarga lug’atni o’rganishda yordam berish uchun ushbu vositadan optimal foydalanishlari kerak. Bunda o’qituvchilar o’quvchilarning qiziqishlari, ehtiyojlari va qobiliyatlariga mos keladigan qisqa hikoyalarni diqqat bilan tanlash zarurligini yodda tutishlari kerak. Ushbu tadqiqot faqat bitta maktabdagi bir guruh O’quvchilarni qamrab oldi, ma’lumotlar faqat bir vaqtning o’zida so’rovnoma va suhbat orqali to’plangan. Shunday qilib, natijalar faqat bitta maktab o’quvchilariga tegishli bo’lishi mumkin.
Keyinchalik keng qamrovli topilmalar olish uchun kelajakdagi tadqiqotlar turli maktablardan ko’proq ishtirokchilarni jalb qilish tavsiya etiladi. Bundan tashqari, ingliz tilini o’rganishda qisqa hikoyalardan foydalanish eksperimental yoki harakat tadqiqoti kabi turli tadqiqot dizaynlari yordamida o’rganilishi mumkin.
XULOSA
Bayon qilinganlarning barchasi quyidagicha xulosalar chiqarishga imkon beradi. Leksika tanlashning mohiyati shundan iboratki, chet tilining juda ko’p sonli so’z va frazeologik so’z birikmalaridan birinchi navbatda o’qitishda qo’yilgan maqsadlarga erishish uchungina zarur bo’lganlari olinadi.
Chet tilining leksik zapasi ikki qisimdan- aktiv va passiv minimumdan iborat.
Aktiv minimum maktab o’quvchilari leksik zapasining yadrosini tashkil qiladi, passiv minimum shu yadroni to’ldiradi. Leksikani differensiya qilgan holda tanlash maktabda chet tilini o’rgatishning real sharoitiga javob beradi, chunki maktabda o’quv vaqtining cheklanganligi sababli materialining bir qismini faqat retsept yo’li (eshitish) bilan o’zlashtirishga to’g’ri keladi. Tanlash birligini belgilashda so’zlar va ularning ma’nosini ko’zda tutish kerak. O’quv-leksik birligi tushunchasi so’zlar qiyinligining ilmiy asoslangan tipologiyasi asosidagina qo’llanilishi mumkin.
Maktab lug’atini tuzish uchun umumiy uch asosiy prinsip: Semantik, o’zaro birikish va stilistik cheklanmaslik prinsipi qo’llaniladi lug’atni umumiy o’rta maktabda real bo’lgan doirada chelash uchun yana to’rtta qo’shimcha prinsip: Ko’p ma’nolilik, So’z yasash munosabati, Qurish va chastotalik prinsiplari qo’llaniladi. Barcha qo’shimcha prinsiplarga muvofiqlashuv shart emas. Barcha tanlab olingan minimumdan aktiv leksika nutq aloqa protsessida paydo bo’lishi mumkin boricha to’la o’z ichiga olishi lozim bo’lgan og’zaki nutq tematikasi asosida ajratib olinadi.
Shuningdek, tanlashning yana ikki maxsus prinsipi: Sinonimlarni chiqarib tashlash prinsipi va Tushunchani ta’riflash prinsipi qo’llaniladi. Modellar asosida og’zaki nutqning o’rgatishda so’zlarnigina tanlash yetarli bo’lmaydi. So’zlar ajratib chiqilgandan so’ng, konstruktsiyalarning modelni (at the river, e la rivier, in dem Hofe) to’ldiruvchi leksik elementlarni ham topish kerak. Passiv lug’at-minimumni tanlash uchun inkor kriteriylar ham mavjuddir. Internatsional so’zlarning ba’zi xillarini chiqarib tashlash va so’zlarni ularning so’z yasash belgilariga qarab chiqarib tashlash ana shular jumlasiga kiradi. Ko’rsatib o’tilgan inkor prinsiplarini qo’llash tufayli so’zlarning o’qishda va nutqni tinglab tushunishda zarur bo’lgan potensial passiv zapas tashkil topadi. Bunday zapasni yaratish uchun mazkur tilning so’z yasash modellarini ham tanlash zarur.
Frazeologiyani tanlash uchun leksikani tanlashninh ko’pgina prinsiplaridan, xususan o’zaro birikish, namunaviylik, stilistik cheklanmaslik, belgilangan tematikaga muvofiqlik va chastotalik prinsiplaridan foydalaniladi. Passiv minimum uchun maxsus inkor prinsiplar quyidagilar: ona tilining xuddi shunday birliklariga so’zma-soz mos keladigan frazeologik birikmalarni chiqarib tashlash, aktiv lug’at uchun esa, sinonimlarni chiqarib yuborishdir.