Buxoro davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti ingliz tilshunosligi kafedrasi

XULOSA………………………………….…………………………….......37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI..…...........................39

1. 
   TURLI TIPDAGI HARFLAR YORDAMIDA CHET TILI LEKSIKASINI SHAKLLANTIRISH
   

Haqiqiy hayotda so’zlarga egalik qilish ancha murakkab korxona. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, biz o’qiganimizni tushunishimizga yordam beradigan darajada yaxshi bilishimizdan oldin bir so’zni taxminan 12 marta yoki undan ko’proq uchratishimiz kerak.
O’quvchilar so’z bilan yetarlicha uchrashganlarida, ular o’z yozuvlarida va nutqlarida foydalanishni boshlaydilar. Keyin bu so’z ularning shaxsiy lug’at bankining bir qismiga aylanadi. Maqsad: O’quvchilar tinglash, gapirish, o’qish va yozish orqali o’zlarining so’z boyligini oshirishlari kerak. Shu o’rinda shuni ta’kidlash kerakki, og’zaki nutqning rivojlanishi yakka so’zlardan tobora murakkab iboralargacha bo’lgan ketma-ketlikda sodir bo’ladi. Bolalar o’qish va yozishni o’rganishdan ancha oldin tinglashni va gapirishni o’rganadilar. Sinfda dars berishda ham xuddi shunday ketma-ketlikka amal qilish kerak.
Agar bolalar bu tilda gapira olishidan oldin ingliz tilida o’qish va yozish ko’nikmalarini rivojlantirishga harakat qilinsa, qo’shimcha qiyinchilik tug’iladi. Tilda so’zlasha olish uchun o’quvchilar avvalo ba’zi so’z boyligini bilishlari kerak. Ushbu maqolada men O’quvchilarga boy lug’at bankini yaratishga imkon beradigan lug’atni qanday o’rgatish haqida o’ylayman. Yo’l-yo’riq ko’rsatuvchi usullar bilan tanishtiriladi va namunaviy faoliyat ko’rsatiladi. "Milliy o’qish paneli"ning xulosalari shuni ko’rsatadiki, lug’atni o’rgatish haqiqatan ham tushunishni oshirishga olib keladi, ammo usullar o’quvchining yoshi va qobiliyatiga mos kelishi kerak.
O’quvchilarning og’zaki va o’qish lug’atini shakllantirish uchun bilvosita va to’g’ridan-to’g’ri o’qitish usullaridan foydalanish muvozanatli o’qish dasturining bir qismi bo’lishi kerak. Bilvosita usullar - ovoz chiqarib o’qish, birgalikda o’qish va yozish tajribasi va mustaqil o’qishni o’z ichiga oladi¹. Lug’atni to’g’ridan-to’g’ri o’rgatish o’quvchilarning ehtiyojlariga javob berishi va ularni jarayonga faol jalb qilishi kerak. Barcha so’zlarni o’rganish vazifalari qiyinchilikda bir xil emas. Bola so’z ortidagi tushunchani tushunishi mumkin, lekin so’zning o’zini bilmaydi. Masalan, to’xtash so’zi ko’pchilik bolalar uchun ma’lum tushunchani ifodalaydi; ammo, yosh bola to’xtash uchun ishlatiladigan bu so’zni eshitmagan bo’lishi mumkin.
Ma’lum tushunchani ifodalovchi yangi so’zni o’rganish yangi tushunchani ifodalovchi yangi so’zni o’rganish kabi qiyin emas. Boshlang’ich sinf o’qituvchilari ko’plab yangi tushunchalarni kiritadilar va bu tushunchalar va ularni ifodalovchi lug’at so’zlari haqida tushunchani shakllantirish uchun bevosita ko’rsatma zarur. Ma’lum tushunchalarni ifodalovchi lug’at so’zlarini o’rgatishda asosiy e’tibor doimo so’zning qaysi kontekstda paydo bo’lishiga qaratilishi kerak.
O’qish kontekstidan so’zning ma’nosini muhokama qilish va so’zning ta’rifini berish O’quvchilar uchun ma’no yaratishga yordam beradi. Agar O’quvchilar ushbu so’zni lug’atning bir qismi sifatida o’zlashtirmoqchi bo’lsalar, ularga turli kontekstlarda so’zni qayta-qayta ta’kidlash kerak. Shuningdek, ular suhbatda yoki yozishda so’zdan foydalanishni mashq qilish imkoniyatiga ega bo’lishlari kerak. Bolalar ikkinchi sinfga kirganlarida, ular 2000 dan 5000 gacha lug’at so’zlarini bilishlari mumkin. Ushbu ajoyib o’sish boshlang’ich yillarida davom etadi, chunki ko’pchilik bolalar har yili o’qish va tushunish uchun 3000-4000 ta yangi lug’at so’zlariga ega bo’lishadi. Mustaqil o’qishni rag’batlantirish va lug’at bo’yicha bilvosita va to’g’ridan-to’g’ri ko’rsatmalar berish orqali o’quvchilarga samarali tushunish uchun zarur bo’lgan lug’at bilimlarini rivojlantirishga yordam berish mumkin.
Yaqinda Teachers College Press nashriyoti tomonidan chop etilgan O’rganish va unutish kitobi muallifi Frenk Smit: Bir vaqtning o’zida bir so’zni kontekstdan tashqarida o’rgatish - lug’atni o’rgatishning eng yomon usuli, tez unutish deyarli kafolatlanadi, deb ta’kidlaydi. Smitning so’zlariga ko’ra, odamlar yangi lug’at so’zlarini birinchi marta o’qiganlarida kontekstdan o’zlashtiradilar, "agar o’qilayotgan materialning mazmuni ham qiziqarli va tushunarli bo’lsa. Yana beshta uchrashuvda so’z va uning an’anaviy ma’nosi odatda mustahkam o’rnashib oladi. o’quvchining ongi". Ushbu fikrga qo’shilgan boshqa o’qituvchilarning ta’kidlashicha, agar o’qish materiali darhol qiziqarli yoki tushunarli bo’lmasa, o’quvchilarning mavzu bo’yicha oldingi bilimlarini faollashtirish orqali kontekstni yaratish o’qituvchining vazifasidir. Lug’atga kelsak, bu O’quvchilar qiyin so’zlarni o’zlari aniqlashlari va ma’noni olish uchun o’z bilimlarini jamlashlarini anglatadi.
Boys Town o’qish markazi direktori Enn Mari Longoning ta’kidlashicha, o’smirlar so’z boyligi cheklangan bo’lsa, kontekstdan samarali foydalana olmaydi. Cheklangan so’z boyligi - u bilan ishlagan zaif o’quvchilarning eng keng tarqalgan muammosi.
Longo so’zlar va ularning ma’nolari bo’yicha bilvosita ko’rsatma bilan boshlanadi va keyin so’zlarni ishlatish uchun yuqori qiziqish imkoniyatlarini beradi. Pitsburg universitetining lug’at bo’yicha mutaxassisi Izabel Bek ikkala yondashuvni ham qo’llaydi. Uning uchun lug’atni o’rganishning to’rtta usuli bor: keng o’qish, nutqda notanish so’zlarni eshitish, so’zlarni to’g’ridan-to’g’ri o’rgatish va O’quvchilarning qiziqishini oshirish uchun "hiylalar". Bek o’qituvchilarga qiyin so’zlarni sinfdagi tartiblariga kiritishni taklif qiladi va O’quvchilarni darsdan tashqari o’qish paytida so’zlarni izlashga undaydi. Longo o’quvchilar yozishda va suhbatda, shuningdek o’qishda foydalanish uchun yangi so’zlarni qo’yish kerakligiga rozi.
"Tushunishni oshirish uchun lug’atni o’rgatish uchun, - deydi Longo, "bu so’zlarni qayta-qayta ko’rishingiz kerak". Xotiramiz qanday ishlashini tushunish lug’atni o’rgatishning yanada samarali usullarini yaratishga yordam beradi². Gairns va Redman tomonidan keltirilgan ushbu sohadagi tadqiqotlar bizga ushbu jarayon haqida ba’zi tushunchalarni beradi. Ko’rinishidan, yangi narsalarni o’rganish ularni avval qisqa muddatli xotirada, keyin esa uzoq muddatli xotirada saqlashni o’z ichiga oladi.
Biz bu jarayonni ongli ravishda nazorat qilmaymiz, lekin ko’rib chiqilishi kerak bo’lgan ba’zi muhim maslahatlar mavjud. Birinchidan, agar ma’lumotlar bo’laklari soni ettitadan oshsa, qisqa muddatli xotirada saqlash samarali emas. Shuning uchun, bu ma’lum bir sinfda biz bu raqamdan ko’proq narsani o’qitishni maqsad qilmasligimiz kerakligini ko’rsatadi. Biroq, bizning uzoq muddatli xotiramiz har qanday ma’lumotni saqlashi mumkin.
Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, bizning "aqliy leksikonimiz" yuqori darajada tashkil etilgan va samarali bo’lib, semantik bog’liq narsalar birgalikda saqlanadi. So’z chastotasi saqlashga ta’sir qiluvchi yana bir omil, chunki eng tez-tez ishlatiladigan elementlarni olish osonroq. Ushbu ma’lumotlardan mavzular (masalan, meva turlari) kabi semantik sohalarda lug’at elementlarini guruhlash orqali o’rganish jarayonini osonlashtirishga harakat qilishimiz mumkin. Oksford o’rganishga yordam beradigan xotira strategiyalarini taklif qiladi va ularni aqliy aloqalarni yaratish (guruhlash, bog’lash, yangi so’zlarni kontekstga joylashtirish), tasvir va tovushlarni qo’llash (tasvirlardan foydalanish, semantik xaritalash, kalit so’zlardan foydalanish va tovushlarni ifodalash) kabilarga bo’linishi mumkin. xotira), tuzilgan tarzda ko’rib chiqish va harakatni qo’llash (jismoniy javob yoki hissiyot, mexanik usullardan foydalanish).
Agar biz o’rganish uslubining afzalliklarini (vizual, eshitish, kinestetik, taktil) diagnostika qila olsak va O’quvchilarni turli xil xotira strategiyalaridan xabardor qilsak, yuqorida aytib o’tilgan usullardan ko’proq foyda olish mumkin. Biroq, mazmunli vazifalar lug’atni o’rganish uchun eng yaxshi javobni taklif qiladi, chunki ular o’rganishni osonlashtirish uchun o’quvchilar tajribasi va haqiqatga tayanadi. Yana mazmunli vazifalar, shuningdek, o’quvchilardan tilni chuqurroq tahlil qilish va qayta ishlashni talab qiladi, bu ularga ma’lumotni uzoq muddatli xotirada saqlashga yordam beradi. Agar o’quvchilar o’zlari o’rgangan narsalarni muntazam ravishda ishlatmasalar, unutish muqarrar jarayon bo’lib tuyuladi. Shuning uchun, qayta ishlash juda muhim va ideal holda u dastlabki kirishdan bir yoki ikki kun o’tgach sodir bo’lishi kerak.
Shundan so’ng, haftalik yoki oylik testlar ilgari o’rgatilgan narsalarni tekshirishi mumkin. O’quvchilarning o’rganilgan narsalarni saqlash usuli ham kerak bo’lganda ularni olishda muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlikka hissa qo’shishi mumkin. Aksariyat o’quvchilar o’rganilgan narsalarni xronologik tartibda ro’yxatlashadi, tarjima bilan ma’nosini ko’rsatadilar. Ushbu tizim foydali emas, chunki ob’ektlar kontekstdan ajratilgan va O’quvchilarni ulardan foydalanishni haddan tashqari umumlashtirishga undaydi.
U qo’shimcha va takomillashtirishga ruxsat bermaydi va talaffuzni bildirmaydi. O’qituvchilar o’quvchilarni daftar, bog’lovchi yoki indeks kartalarini tartibga solish uchun mavzular va toifalar yordamida boshqa usullardan foydalanishga undashlari mumkin. Ma’noni iloji boricha ingliz tilida saqlash kerak. Ushbu mavzu toifalar tashkiloti doirasida diagrammalar va so’z daraxtlaridan ham foydalanish mumkin. Umuman olganda, sinf doimiy ravishda qayta ko’rib chiqish/qayta ishlash uchun ishlatilishi mumkin bo’lgan kartalar bilan lug’at qutisini saqlashi mumkin.
O’qituvchilar nima uchun so’z boyligini o’rgatish muhim deb hayron bo’lishi mumkin. Xo’sh, bu savolga juda aniq javob bor, ya’ni lug’at uchta sababga ko’ra muvaffaqiyatli o’qish uchun juda muhimdir, men buni hozir qisqacha tushuntiraman. Avvalo, so’zlarning ma’nosini bilsangiz, tushunish yaxshilanadi. Tushunish o’qishning asosiy maqsadi bo’lganligi sababli, so’z boyligini rivojlantirishning ahamiyatini oshirib bo’lmaydi. Ikkinchidan, so’zlar muloqot valyutasi. Sog’lom lug’at tinglash, gapirish, o’qish va yozish kabi muloqotning barcha sohalarini yaxshilaydi. Va nihoyat, bolalar va o’smirlar so’z boyligini yaxshilaganlarida, ularning akademik va ijtimoiy ishonchi va malakasi ham yaxshilanadi. O’z navbatida, lug’at bilimining etishmasligi tushunish muammolarini keltirib chiqaradi va tushunish muammolari odamlarning lug’at bilimini mustaqil ravishda yaxshilashga to’sqinlik qiladi. Intensiv lug’at yo’riqnomasi bu vaziyatni o’zgartirishda samarali bo’lishi mumkin. Biroq, talab qilinadigan narsa O’quvchilar tomonidan o’rganilayotgan so’z ma’nolari uchun mazmunli kontekstlarni yaratishga yordam berishga aniq va qasddan e’tibor berish va ularga allaqachon bilgan narsalar bilan bog’lanishga yordam berishga tez-tez va izchil urg’u berishdir.
"So’zni bilish" so’zning ma’nosini qanchalik yaxshi bilishingizni anglatadi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, so’z bilishning uch turi mavjud. Birinchidan, ma’nosi mutlaqo notanish bo’lgan so’z bilimining etishmasligi. Ikkinchidan, o’zlashtirilgan so’z bilimlari mavjud bo’lib, unda asosiy ma’no biroz o’ylangandan keyin tan olinadi.
Va nihoyat, ma’no oson, tez va avtomatik ravishda tan olinadigan so’z bilimi mavjud. Uchinchi toifadagi so’zlar allaqachon shaxsiy lug’at bankida o’rnatilgan va siz suhbatda va yozishda foydalanadigan so’zlardir. O’quvchilar tanlovdagi ba’zi so’zlarni yuzaki tushunishlari etarli bo’lsa-da, ko’pchilik so’zlar uchun O’quvchilar o’qiyotganlarini tushunishlari uchun bir xil bilim darajasiga ega bo’lishlari kerak. Qaysi so’zlarni o’rgatish bo’yicha o’quv qarorlarini qabul qilishda ushbu sohada qaror qabul qilish uchun asos bo’lishi foydalidir.Qanday so’zlarni o’rgatish kerakligini bilish samarali lug’at amaliyotini ta’minlashning birinchi bosqichidir.
Graves va Prenn, masalan, uchta turga bo’linishi kerak bo’lgan so’zlarni tasniflaydi, ularning har biri o’qituvchi va o’quvchining o’qitish uchun ko’proq vaqtini talab qiladi³. Talabaning og’zaki lug’atida allaqachon mavjud bo’lgan so’zlar bilan O’quvchilar faqat bunday so’zning yozma belgisini aniqlashlari kerak. Agar so’z talaba hech qanday tushunchaga ega bo’lmagan va kontekstda tez-tez uchraydigan so’z bo’lsa, o’qituvchi ko’rsatma orqali tushunchani ishlab chiqish uchun vaqt ajratishi kerak. Agar so’z talabaning tinglash lug’atida bo’lsa, uni yozish tajribasi va faoliyati orqali o’rgatish mumkin. O’quvchilarning mustaqil o’rganuvchilarga aylanishiga yordam berishga e’tibor qaratish lozim; so’zlarni tanlashda faol ishtirok etishga undash kerak. O’qituvchilarga aniq o’rgatishlari kerak bo’lgan so’z turlarini eslab qolishlariga yordam beradigan amaliy qo’llanmani qisqacha aytib o’taman.
Avvalo, A tipidagi so’zlar mavjud. Bu so’zlar akademik til va mazmun sohalariga tegishli. Akademik til maktab tilini, janr va lug’at kabi fanlar bo’ylab ishlatiladigan so’zlarni tavsiflaydi. Mazmun sohasi so’zlari fanga xos bo’lib, ijtimoiy fanlarda tashkilot va fandagi organizm kabi so’zlar. Keyin asosiy bo’lgan B toifali so’zlar mavjud. Yuzlab yuqori chastotali so’zlar mavjud. Asosiy bilimlar O’quvchilarning o’qish va yozishlarining katta qismini tashkil qiladi. O’quvchilar, is, va, are, been va chunki kabi so’zlarni o’qiy olishlari kerak.
C tipidagi so’zlar bog’lovchi bo’lib, signal so’zlari sifatida ishlaydi. Asosiy so’zlar bilan bir oz o’xshash bo’lishi mumkin. O’quvchilar sabab va natija munosabatlari, ketma-ketlik va matn qanday tashkil etilganligining boshqa muhim ko’rsatkichlari uchun signallarni tushunishlari kerak. D tipidagi so’zlarda D qiyin degan ma’noni anglatadi - bir nechta ma’noga ega so’zlar barcha O’quvchilar uchun qiyin va ayniqsa ingliz tilini o’rganuvchilar uchun qiyin bo’lishi mumkin.
Ko’p ma’noli so’zlarni ko’rib chiqishda o’qituvchilar bolalar birinchi marta o’qishni o’rganayotganlarida duch keladigan undosh-unli-undosh so’zlarga ham e’tibor berishlari kerak - masalan, murabbo va jambon kabi so’zlar. Agar siz ertalab tuxum (jambon) bilan yeyishingiz mumkin bo’lgan narsa yoki tushdi (murabbo)dagi shirin, yopishqoq narsa haqida o’ylasangiz, bu so’zlar tushunarli ma’noga ega. Lekin murabbo musiqa ijro seansini ham tasvirlaydi. Shunday qilib, dekodlashni o’rganish ma’nosiz bo’lmasligi kerak, lekin so’zlarning ma’nolarini, shu jumladan bir nechta so’zlarni o’rgatish uchun yaxshi imkoniyat berishi kerak. So’zlar bilan bunday tajriba tushunishni yaxshilaydi⁴. Nihoyat, qo’shimchalar bo’lgan X toifali so’zlar ham mavjud. Bular tez-tez uchramaydigan so’zlardir, lekin ma’lum bir hikoya yoki kontekstda ular ma’noni dekodlash uchun muhimdir. Ushbu turdagi so’zlarning yaxshi namunasi Uyqudagi go’zaldagi shpindeldir. Bu ertak uchun muhim, ammo unchalik foydali so’z emas. Men bolalarga bu kabi so’zlar nimani anglatishini hech qanday maxsus ta’limsiz aytaman.

2.