Buxgalteriya va kasbiy faoliyat asoslari

4. BUXGALTERIYA HISOBINI RIVOJLANISHI HAQIDA 

Kishilik  jamiyat  ahzolarining  aloqalarini  kengayishi  hisobchilikning 

mazmuni  va  tarkibiga  katta  tahsir  utkazib  keldi,  bu  o’z  navbatida  buxgalteriya 

hisobini  turli  hil  shakillarga  o’zgarib  mustaqil  fan  sifatida  shakillanishiga  va 

rivojlanishiga olib keldi. Natijada 19-asir ning ikkinchi yarimiga kelib buxgalteriya 

hisobi  fani  yuzaga  keldi.  Endilikda  hujjatlar  paydo  bo’ldi.  Buxgalteriya  hisobi 

---

16 

 

 

obhekti sifatida sodir bo’lgan voqealik  emas (og’zaki ko’rsatmaga binoan), balki, 

ular haqidagi axborotlar aks ettirilgan hujjatlar olinadigan bo’ldi.  

Barcha  fanlarni  predmeti  (Kant),  metodi  (Rikkeri),  yoki  maqsadi  bo’yicha 

(Bogdanov)  guruhlash  mumkin

21

.  SHuni  E’tirof  etish  lozimki,  buxgalteriya 

hisobining o’rganadigan  predmeti  -  korxona,  obhekti  –  korxonalar    faoliyatlarida 

mavjud  bo’lgan    mablag’lari,  mablag’larining  manbaolari  va  ularning 

majburiyatlari hamda ularni o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy voqealiklar, 

o’zining metodi – modellashtirish va o’zining maqsadi – qiymatliklarni saqlashni 

tahminlash va xo’jalik faoliyati natijalarini aniqlash mavjud.    

Buxgalteriya  hisobini  tarixiiy  rivojlanishi  jarayonida  hisob  axli  qo’ydagi 

vazifalarni u yoki bu darajada hal qilishdi: 

1. Buxgalteriya hisobini axborot bazasini kengaytirishdi; 

2. Buxgalteriya hisobini aniqlik darajasini oshirishdi; 

3. Buxgalteriya hisobini yuritishni yanada soddalashtirishda; 

4. Hisobchilikni kompg’yuterlashtirish asosida buxgalteriya hisobini yuritish 

xarajatlarini kamaytirish asosida uning tannarxini orzonlashtirishdi; 

5.  Korxonalar  faoliyatida  sodir  bo’ladigan  iqtisodiy  voqealiklar  haqida 

zamonaviy usullarda axborotlar olishni tahminlashdi. 

Bu  vazifalar  bir-birini  inkor  etuvchi  bo’lganligi  sababli  buxgalteriya  hisobi 

har doim ham yetarlich to’g’ri axborotlar bera olmaydi, yoki har doimam arzon va 

hamma  foydalana  oladigan  oddiy  va  zamonaviy  bo’la  olmaydi.  Bunday 

qaramaqarshiliklar  azaldan  mavjud,  chunki,  mulkdorni,  boshqaruvchini,  hisobdor 

shaxslarni,  kreditorlarni,  debetorlarni  qiziqishlari  bir-biriga  zid,  bunday  qarama-

qarshilik buxgalteriya hisobida o’z aksini topishi turgan gap. SHuning uchun ham 

amaliyotda  kimlardir  har  doim  ham  buxgalterlardan  hursand  bo’lishmaydi,  kerak 

bo’lsa,  ularni  nourin  haqorat  qilish  hollari  ham  uchrab  turadi.  Albatta  bunday 

qaramaqarshiliklar  oz  bo’lsa  ham  haqiqatni,  to’g’rilikni  bo’lishini  tahminlaydi. 

SHuningdek,  sohani  nazariy  va  amaliy  jihatdan  rivojlantirishga  turtki, 

rag’batlantiruvchi omil bo’ladi.  

 

21

. Я. В. Соколов  Очeрки по истори бухгалтерского учёта. М: Финансы стaтистикa, 1991, 6 бет.  

---

17 

 

 

Haqiqiy  buxgalter  hisobchilik  metodologiyasida  haqiqiy  holatni  buzib 

ko’rsatadigan  holatlar  mavjudligini  ko’ra  bilishi  va  dastlabki  hujjatlarni 

to’ldirishda,  hisob  registrlarini  yuritishda  mulkdorlarni,  boshqaruvchilarni, 

hisobdor  shaxslarni, kreditorlarni, debetorlarni  qiziqishlarini  hisobga  olishi  kerak. 

Buxgalteriya  hisobi  tarixiga  manashunday  qarama-qarshi  fikrlarni,  qarashlarni 

bartaraf  etishning    to’g’ri  javoblarini  topish  yo’llarini  ko’rsatib  beradigan  fan 

sifatida qarash lozim.