Buxgalteriya va kasbiy faoliyat asoslari

Hisobchilik insoniyatni paydo bo’lishi va rivojlanishi kabi o’zoq tarixga 

ega  bo’lib,  iptidoy  odamlarning  so’z  leksikonlarida  “seniki”  va  “meniki” 

so’zlarining paydo bo’lishi va mehnat taqsimoti bilan bog’liq.

 

Arxeologlarning tasdiqlashlaricha eramizgacha bo’lgan 4-3 ming yilliklarda 

mehnat  unumdorligini  o’sishi  va  uning  ixtisoslashuvi  natijasida  ishlab 

chiqaruvchilar  bozorda  ayriboshlash  uchun  ham  mahsulot  ishlab  chiqara 

boshlashdi.  Natijada  jamoa  va  shaxsiy  mulkchilikni  o’rniga  xususiy  mulkchilik 

shakillana  boshladi.  Dastlab  shaxsiy  mulk  bahzi  bir  oziq-ovqat  mahsulotlari, 

hunarmadchilik  buyumlari,  xo’jalik  anjomlari  va  qurol  aslaha,  chorvo  bilan 

shug’ullanadigan  xalqlarda  esa,  chorva  hayvoni  sifatida  jamg’arilgan.  Bu  davrga 

kelib  ayriboshlashni  paydo  bo’lishi  va  rivojlanishi  jamg’armalarni  natura 

shaklidagi  isteomol  qiymatda  emas,  balkim  usha  joylarda  umum  qabo’l  qilingan  

pul  vazifasini  bajaradigan  qimmatbaho  buyumlar  ekvivalenti  sifatida  ham 

saqlashgan.  

Hisob  yuritish  texnikasi,  hisob  registiri  bilan  farq  qilgan.  Asrlar  davomida 

hisob  registrlari  hisobga  olish  texnikasini  belgilab  bergan  va  hisob  haqidagi 

fikrlarga  tahsir  etgan.  Qadimiy  Yegipetdagi  dafn  qilinganlarga  tegishli  bo’lgan 

buyumlarda  tugmasimon,  turtburchak  va  tsilindrsimon

11

    belgilar  borligi 

aniqlangan.  

Hisob  yuritish  kategoriya  sifatida  dast  avval  savdo  bilan  shug’ullanuvchi 

(savdogarlar)  faoliyatida  mavjud  bo’lgan.  Keyinchalik,  kishilik  jamiyatining 

iqtisodiy  rivojlanishi  jarayonida,  ishbilarmon  odamlar  doirasda,  muxandislar 

hamda korxonalarni boshqaruvchilar faoliyatiga kirib bordi.  

Siniflarni paydo bo’lish davrida, malakali yoki past malakali savdogarlarni 

paydo  bo’lishi,  uchinchi  yirik  mehnat  taqsimotini  yuzaga  keltirdi

12

.  Masalan, 

eramizdan  oldingi  4  minginchi  yilda  Old  Osiyoning  Fors  qo’ltig’i  hududidagi 

Yefrat  va  Yulbars  daryolarini  qo’yi  oqimidagi  vodiyda  joylashgan  SHumerda  

3600 yil ilgari savdo bilan shug’ullanuvchi tabaqalar paydo bo’lgan va tez suratlar 

 

11

 В. П. Алексеев ва А. И Першиц История первобытного общества. М., «Астрель», 2007 год, стр. 261-262. 

12

 В. П. Алексеев ва А. И Першиц История первобытного общества. М., «Астрель», 2007 год, стр. 267. 

---

10 

 

 

bilan  rivojlangan.  Ular  junatgan  tovarlarini  sifat  va  miqdorini  hisobga  olishda 

ichiga sharchalar solingan chiroyli  qilib ishlanggan  loy  idishlardan  foydalanilgan. 

Usha  yerda  eramizdan  3200  yil  oldin  loydan  yasalgan  jadvallarda  yoki  bambuk 

daraxtining pustlog’ida  hisob yuritila boshlangan

13

.  

Ovrupalik  olimlar  birinchi  savdo  muomilalari  eramizdan  avval  3600  yil 

muqqadam  SHummerda  toshlarda  qayd  etilganini  yozishgan

14

.  Keyinchalik 

eramizdan  avval  3200  yillardan  boshlab  u  yerda  loydan  va  papiruslardan 

tayyorlangan  jadvallarda  hisob  ishlari  olib  borilgan

15

.  Bu  jadvallar  asosiy  hisob 

registiri bo’lib hisoblangan. Hisob ma’lumotlarini tashuvchi boshqa vositalar ham 

mavjudligi topilgan, xususan,  1897 yili eramizdan 5000 yil avval schyotlarni olib 

borish  uchun  fil  suyaklaridan  yasalgan  jadvallardan,  temir  va  sopol  idishlardan 

foydalanilganlk  ham  aniqlangan:  misol,  qadimiy  Hindistonda  birlamchi  hujjat 

vazifasini  bajaruvchi    mayda  toshchalarni  krujkalarga  solib  hisob  yuritishgan

16

. 

Gretsiya  va  Rimda  asalari  mumi  jadvallaridan,  misdan  tayyorlangan  doskalardan, 

teridan, matodan, papirus va pergamentlardan, Galida  - keramikadan tayyorlangan 

plitkalardan va kulolchilik qalamchalaridan foydalanishgan

17

. 

Buxgalteriya  hisobi  bo’yicha  bahzi  bir  tarixiy  adabiyotlarda  duniyoning 

SHarq mintaqasida hisob ishlarini tashkil qilish Ovrupa davlatlariga nisbatan ancha 

yillar  oldin,  eramizdan  avvalgi  8000  yillarda,  mavjud  bo’lganligi    ham  bashorat 

qilingan

18

.