“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

10.4. Iqtisodiyotdagi tuzumiy o`zgarishlar 
 
Markaziy-Sharqiy Yevropa mamlakatlarining iqtisodiy tuzumiy o`zgarishi 
ikki tomonlama zaruriyatga aylanadi. Birinchidan, bozor iqtisodiyotiga o`tish bilan 
belgilansa, ikkinchidan O`zaro iqtisodiy yordam kengashidan chiqish bilan 
belgilanadi. Bu mamlakatlar ilgari sobiq SSSR boshliq iqtisodiy birlashmada 
bo`lib, ishlab chiqarish sharqiy mamlakatlarda, sobiq sotsialistik iqtisodiy 
mamlakatlar bilan birlashgan xolda va ularning talabi asosida shakllanar edi. 
Bundan tashqari ishlab chiqarishning texnik-texnologik darajasi nisbatan past 
darajada edi. Bozor munosabatlariga o`tish esa bunga qo`shimcha ravishda 
tuzumiy o`zgarishlarni talab etadi. 
Tuzumiy o`zgarish va bozor xo`jaligiga o`tish avvalo yangi texnologiyaga 
asoslanish, progressiv tarmoqlarni yaratish, raqobatbardoshlikni ta’minlash, 
zamonaviy ilmiy-texnik taraqqiyotga moslashuvlar bilan ifodalanadi. Bozorga 
o`tishdan oldin bu mamlakatlar uchun og`ir sanoat va mashinasozlik asos bo`lib 
hisoblanib, sanoat ishlab chiqarishining YAIMdagi hissasi yuqori bo`lgan. 
Masalan, Ruminiyada – 61, Bolgariyada – 58, Chexoslvovakiyada – 57, Polshda – 
52, Vengriyada – 36 foizga to`g`ri kelgan. 90 – yillar oxiriga kelib esa, 25 dan 33,2 
foizga, qishloq xo`jalik 6,6 dan 12 foizgacha, qurilish 7 dan 11 foizgacha to`g`ri 
keladi.
Sanoatning YAIMdagi qisqarishi birinchi navbatda og`ir sanoat tarmoqlariga 
to`g`ri keladi. Buning sababi avvalo norentabel korxonalar hisobiga bo`lsa, so`ngra 
talabning kamayishidir. Chunki mahsulot ishlab chiqarish sobiq SSSR va boshqa 
O`zaro iqtisodiy yordam kengashi mamlakatlariga qaratilgan bo`lsa, endi bu tub 
o`zgaradi. Shu bilan birga xomashyo manbaalari ham o`zgarib, davlat dotatsiyalari 
to`xtaydi. 
Ayniqsa yuqori texnologiyali elektronika kabi tarmoqlar katta zarbaga duch 
keladi. Bundagi asosiy sabab G`arbiy mahsulotlarning ancha arzonligi va 
raqobatbardosh 
bo`ladi. 
Sanoatda 
eng 
raqobatbardoshli 
tarmoqlar 

---

172 
to`qimachilik,oziq-ovqat, yog`ochga ishlov berish, bosmaxona kabilar hisoblanib, 
bular talabli iste’molga ega bo`ladilar. Bundan tashqari bu tarmoqlar katta 
investitsiya talab etmaydi va arzon ishchi kuchi mavjudligi bilan G`arb 
mahsulotlariga raqobatbardosh bo`la oladi. Lekin baribir bu tarmoqlar ham 
kengaya olmagan va boshqalarga nisbatan kamroq qisqargan, xolos. 
Shu bilan birga bir necha tuzumiy o`zgarishlar yuz berishi sezilib, tuzumiy 
tarmoqlarning bir-biriga yaqinlashuvi, tenglashuvi kabi xodisalar amalga oshadi. 
Qo`llanilayotgan texnika asta-sekin muntazam energiya tejamli bo`lib boradi. 
Yangi xil ishlab chiqarishlar yuzaga keladi va buning hisobiga ishlab chiqarishning 
to`xtovsiz tabaqalashishi yuz beradi. Sanoatning diversifikatsiyalashuvi kuchayib, 
ishlab chiqarishlar o`rtasida o`zaro ayriboshlash rivojlanadi. 
Avvalo mashinasozlikda tuzumiy o`zgarishlar amalga oshirilib, umuman 
investitsiya o`sadi va ayniqsa ITKTI (ilmiy-tadqiqot va konstruktorlik-tajriba 
ishlari)ga kapital xarajatlar ko`proq sarf etiladi. Texnika va texnologiyaning o`sishi 
sababli an’anaviy sanoat tarmoqlari asoslari va tuzumlari o`zgaradi. Yangi ilm 
sig`imli tarmoqlar paydo bo`ladi. Masalan, avtomatika ishlab chiqarish, 
radioelektronika, EHM, robot texnika kosmik va lazer texnikasi kabilar shular 
jumlasidandir. 
Metallurgiyada sifat o`zgarishi yuz berib, sifatli po`lat chiqarish, ijara 
buyumlarining tejamlilarini ishlab chiqarish o`sadi. Bu sohada ayniqsa Chexiya va 
Polsha ko`p samarali ishlarni amalga oshiradi. Sanoatning ba’zi tarmoqlarida tub 
o`zgarishlar yuz beradi. Masalan, Polshada 1995 – yildan boshlab ko`mir qazish 
sanoatida keskin o`zgarishlar berib, qoloqlikdan chiqariladi. Chunki u ancha 
yillardan beri tushkunlikda davom etar edi.
Qishloq xo`jaligini olsak, agrar siyosatning bu mamlakatlardagi eng muhim 
vazifalari mahsulot yyetishtirishning muntazam o`sib borishini amalga oshirgan 
xolda aholini ular bilan to`la ta’minlashdan iboratdir. Qishloq xo`jaligida bandlik 
25 foizni tashkil etib, u YAIMning 8 foizini ta’minlaydi. Bu mamlakatlar 
agrosanoat kompleksida asosiy ishlab chiqarish fondlari va mehnat resurslarining 
20-30 foizgachasi banddir. Ijtimoiy yalpi mahsulotning 25-40 foizgachasi shu 
tarmoqqa to`g`ri keladi. 
Hozirgi vaqtda bu mamlaktalar qishoq xo`jaligida agrar ishlab chiqarishning 
tuzumida faol ravishda o`zgarishlar davom etmoqda. Narx-navoni to`la va qisman 
erkinlashtirish, tovar ishlab chiqaruvchilarning to`la erkinligini ta’minlash asosida 
bozor munosabatlari muntazam ravishda rivojlanmoqda. yerga bo`lgan egalik, 
xo`ajiklar tuzumi o`zgarib bormoqda.
Qishloq xo`jaligida bozor munosabatlariga o`tish bu mamlakatlarda deyarli 
o`z asosi bo`yicha bir xilda davom etmoqda. Ammo tezligi, nodavlatlashtirish 
xajmi, xususiylashtirish shakllarini tanlashda farqlar mavjud va ba’zi xollarda bu 
farqlar ancha kattadir. 
Aytaylik, Vengriyada yerga egalikni xususiylashtirish bilan birga dehqon-
fermer xo`jaliklarining shakllanishi qo`llanilmoqda. Ammo ayni vaqtda ularni 
qo`llash va kooperativ mahsulotlarini xarid qilish, norentabel ishlayotgan 
xo`jaliklarni o`zgartirish, faoliyatini to`xtatish kabilarga e’tibor susaymoqda.

---

173 
Polshada oilaviy va individual shaklli xo`jalik qishloqda asos bo`lib kelgan 
va mahsulot xosil qilishning 75-80 foizi shunga to`g`ri kelgan. Agrar siyosatda 
norentabel xo`jaliklar faoliyatini to`xtatish, yer bozorini jonlantirish, qishloq 
xo`jalik infratuzilma va servisga e’tibor berish, ayniqsa mahsulotni qayta ishlash 
va qishloq xo`jaligiga xizmat ko`rsatish kabilarga doimo e’tibor qaratiladi.
Chexiya va Slovakiyada esa vaqtincha foydalanilmayotgan yerlarni ishga 
solish, fermer xo`jaliklarini soliqdan ozod qilish tufayli qo`llash kabilardan 
foydalaniladi. Umuman yirik xo`jaliklar asos bo`lib qolmoqda. Qishloq jlylarda 
xo`jalik turlarini ko`paytirish taqdirlanadi. 
Bu mamlakatlarda islohotlarning boshidanoq iqtisodiy o`sishga xos soha 
xizmat ko`rsatishdir. Bu asosan moliya va aholiga maishiy xizmat ko`rsatish 
tarmoqlariga xosdir.
Bu mamlakatlarda aholiga ijtimoiy xizmat ko`rsatishning YAIMdagi hissasi 
rivojlangan mamlakatlar darajasida bo`lib, 1993 – yildayoq Polshada – 21, 
Vengriyada – 22,5, Chexiyada – 14,6 foizga teng bo`lgan. Ijtimoiy ta’minotga 
bo`lgan ajratma bu mamlakatlarda dunyo bo`yicha eng yuqori darajadagilardir. 
Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlarida ijtimoiy xarajatlar darajasi 
diqqatga sazovorligi juda ahamiyatlidir.