“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

10.2.O`tkazilayotgan iqtisodiy islohotlarning asosiy tomonlari 
 
Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari o`tish iqtisodiyoti mamlakatlari 
qatoriga kiradi. Chunki bular ham 80 – yillardan boshlab ma’muriy-komanda 
iqtisodiyotidan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga o`tayotgan davlatlardir. Bular 

---

166 
o`tish muammolarini tizimli islohot yo`li bilan xal qilmoqdalar. Lekin tizimli 
islohotning turli modellarini qo`llab, bu ichki va tashqi iqtisodiy sohalarda mos 
kelmoqda.
Bozor iqtisodiyotiga o`tish zaruriyat bo`lib, bu har tomonlama bozor 
munosabatlarining ustunligi bilan taqozo etilib, sotsialistik iqtisodiyot tarixiy davr 
bo`lib qolayotgan edi. Chunki mehnat unumdorligi, aholi turmush sifati va 
umuman ijtimoiy-iqtisodiy tizim samaradorligi bo`yicha sotsialistik iqtisod 
noloyiqligini amalda ko`rsatgan edi. 
Bunday o`tish muammolari tarixan birinchi marta yuz berib, hech qanday 
tajriba va ichki, tashqi ziddiyatlar tufayli ko`p xatolarga yo`l qo`yilayotgan edi. 
Bundan tashqari mamlakat boshlang`ich holati turli va sharoitlar bir xil emasligi 
ham o`z ta’sirini ko`rsatgan edi.
Tizimli islohot deyilishining sababi bir xil ijtimoiy tizimdan umuman boshqa 
bir-biriga qarama-qarshi tizimga o`tishdan iborat bo`lib, bu o`z ahamiyatiga ko`ra 
inqilobiy o`zgarish edi va qisqa muddat, ya’ni bir necha yillar ichida tizimiy 
o`zgarishlar yuz beradi. Bozor iqtisodiga o`tish va uni vujudga keltirish turlicha 
bo`lishi mumkin. Bu siyosiy tartibga juda kuchli ravishda bog`liqdir. Shu bilan 
birga siyosiy kuchlar turliligi ham ahamiyatlidir. Tizimli islohot modelini 
belgilashda siyosiy tartibni o`zgartirish yoki uni saqlagan xolda islohotni amalga 
oshirish talab etiladi. Xitoy va Vetnamda siyosiy tartib saqlangan xolda asta-sekin 
bozor munosabatlariga o`tish amalga oshirilmoqda. Boshqa sotsialistik iqtisodli 
mamlakatlarda bu jarayon siyosiy tuzumning o`zgarishi bilan boshlanadi. 
Shunday qilib, tizimli islohotning ikki xil modeli mavjud bo`lishi mumkin. 
Biri radikal, ikkinchisi ketma-ket islohotdir. Radikal usulda keskinlik, keng va tez 
ravishda o`zgarishlarni amalga oshirib, “xushdan ketish terapiyasi” nomini olgan 
mazmunda ish ko`rish asos hisoblanadi. Bu yo`l bilan bozor iqtisodiga o`tish va 
uni qurish juda tez amalga oshuvi kerak.
Asta-sekin asosdagi tizimli islohotda nisbatan uzoq cho`ziladigan va keskin 
bo`lmagan o`zgarishlar tufayli amalga oshiriladigan yo`lni tanlashdan iboratdir. 
Sharqiy Yevropa mamlakatlarida mavjud rejali taqsimot xo`jaligi mexanizmini 
birdaniga yo`q qilishdan boshlandi. Xali bozor institutlarining yuzaga keltirishdagi 
faol harakat boshlanmasdan yo`q qilish albatta katta yzqotish va qiyinchiliklarni 
yuzaga kelishiga olib keladi. Bu bir sektorli iqtisod bo`lib, bozor munosabatlaridan 
iborat edi. Chunki eski rejalashtirish, markaziy-ma’muriy asosdagi taqsimot 
deyarli o`z faoliyatini to`xtatgan edi. Asta-sekinlikda esa ikik sektorli iqtisodiyat, 
ya’ni eskisi ham, yangisi ham to nozarur bo`lguncha ishlashi kerak edi. Yangisi 
bozor mexanizmlari voyaga yetmaguncha, eskisida esa ma’muriy taqsimotdan 
foydalanib turishi kerak edi. Rejali mexanizm o`z o`rnini bozorcha taqsimotga 
asta-sekinlik bilan kiritish yo`lini tutsa dualizm mavjud bo`lib, radikallik tarzida 
bozor qurilishi amalga oshuvi mumkin. 
Agarda siyosiy hokimiyat birdan o`zgarib, eski tizim yo`q qilinadigan 
bo`lsa, eski iqtisodiy mexanizmlar harkatdan to`xtaydi. Yangisi esa uning o`rnini 
egallashga ulgurmaydi. Chunki bozor mexanizmlari shakllanib ulgurmay to`la 

---

167 
harakatda bo`la olmaydi. Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlarida xali sobiq 
SSSRga o`xshagan shunday vaziyat yuz beradi.
Dualizm iqtisodini qo`llash albatta amaliy jixatdan oson emas. Chunki bular 
avvalo boshqa-boshqa tizim va eskisi ruhan zaif, chunki yo`q bo`lishga maxkum, 
yangisi esa tajribasiz va zaif. Eng muhimi bu sohada tajriba bo`lmay, aniq shakl, 
kelishuv usullarini belgilash va ularni qo`llash oson emas. 
Lekin baribir bu jarayon Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlarida 
sobiq SSSR respublikalari asosida yuzaga kelgan mamlakatlarga nisbatan 
boshqacharoq va yengilroq ko`chadi. Buning sababi ham bu mamlakatlarda 
xususiylik mavjudligi va uning yo`q bo`lib ketmaganligi hamda rejali-ma’muriy 
usuldagi xo`jalik tizimining nisbatan qisqa davr ichida mavjud bo`lishidir. 
Aytaylik, 
qishloq 
xo`jaligida 
jamoatlashtirishning 
to`la 
bo`lmaganligi, 
hunarmandchilik, kosibchilik qisman xususiy tarzda mavjudligi, rejalashtirishning 
ham juda to`la xajmli emasligi, xususiy savdoning mavjudligi kabilar. Bundan 
tashqari G`arbiy Yevropaning yonida bo`lib, uning ta’siri mavjudligi ham bozor 
ustunligini ko`rsatishiga olib kelgan. Mamlakatlarning kichikligi ham bu sohada 
ma’lum darajada o`z o`rniga ega bo`lib, o`zaro kelishmovchilikning yo`qligi 
(Yugoslaviyadan tashqari), G`arb bilan kam xajmda bo`lsa ham iqtisodiy aloqalar 
olib borilganligini ham e’tiborga olish mumkin. 
Bozor iqtisodiyotini shakllantirish bilan bog`langan islohotlarni asosan to`rt 
guruhga bo`lish mumkin: 
1.Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash – soliq va kredit siyosatlari to`g`ri 
yo`lga qo`yish. 
2.Iqtisodiyotni erkinlashtirish – ichki baholarni isloh etish, tashqi savdoni 
erkinlashtirish, resurslar taqsimoti, ish haqi, mehnat bozori, moliyalarni 
erkinlashtirish, bank tizimini isloh etish va h.k. 
3.Tadbirkorlik faoliyatini erkinlashtirish – privatizatsiya, nodavlat 
mulklarini rivojlantirish, monopoliyaga barham berish va tuzumiy-shakliy 
o`zgarishlarni amalga oshirish. 
4.Davlat rolini o`zgartirish – qonunlar, institutlar, davlat moliyasi va 
soliqlashtirishlarni isloh etish. 
Qisqa muddatli davr ichida bu vazifalar ziddiyatni yuzaga keltirishi mumkin. 
Aytaylik, 
inflyatsiyaning 
o`zi 
investitsiyani 
susaytiradi, 
chunki 
u 
rag`batlantirmaydi. Bu esa tuzumiy o`zgarishlar sharoitini yomonlashtiradi. 
Inflyatsiyaga qarshi siyosat ham iqtisodiyotga katta salbiy ta’sir etishi mumkin. 
Chunki qat’iy, cheklantiruvchi siyosat, aynan muomaladagi pul miqdorini 
kamaytirish, kredit foizlarini ko`tarish kabilar iqtisodiyotni jonlantirmaydi, balki 
harakatini susaytiradi.
Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlarida bozorni shakllantirish bilan 
bog`liq jarayonlar birinchi navbatda erkinlashtirish bilan bog`langan edi. 
Iqtisodiyotda davlat monopoliyasiga barham berish 80 – yillardayoq boshlanib, 90 
– yillarda Yakunlangan edi. Vengriya, Polsha, sobiq Yugoslaviyada 90 – yillar 
boshidayoq tovarlar, xizmatlarning ko`pchiligiga baholar chegaralanishi bekor 
qilingan edi. Barcha bu mamlakatlarda yangi xususiy tadbirkorlik korxonalari 

---

168 
uchun to`la yo`l ochilib, chegaralar olib tashlanadi. Direktiv rejalashtirish yo`q 
qilinib, iqtisodiy vakillarning chet mamlakatlar bozorlariga chiqishlari uchun 
ruxsat beriladi. Bu tashqi savdoni rivojlantirish uchun chet sheriklar bilan xo`jalik 
aloqalari o`rnatish imkonini beradi.
Fond birjasi, tijorat banklari, nomonopolistik tartiblashtirish, bankrotlik 
qonunlari kabi bozorga xos yangi institutlar paydo bo`la boshlaydi. 
Erkinlashtirishning kengayib borishi bilan YAIMda davlat hissasi pasayib boradi. 
Lekin bunda ehtiyotkorlik sababli o`sish to`xtaydi. Chunki davlat ijtimoiy 
vazifalarni saqlash maqsadida daromadni taqsimlashda o`z ishtirokini saqlashga 
harakat qiladi.
Bozor munosabatlariga o`tish va baholar nazoratini yo`q qilib, uning erkin 
harakatiga yo`l ochish inflyatsiyaning kuchayishiga olib kelib, xatto Polsha, 
Bolgariya va Xorvatiyada giperinflyatsiyagacha yetib boradi. Lekin Markaziy-
Sharqiy Yevropa mamlakatlarini juda tez va bir-ikki yil ichida bundan qutilib 
nisbatan toqat qilsa bo`ladigan darajaga tushurishga ulguriladi. Lekin Bolgariya va 
Ruminiyada kuchli inflyatsiya ancha uzoq cho`ziladi. 
Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash bunday sharoitda eng muhim vazifa edi. 
Bunga qaratilgan choralar byudjetni qat’iy chegaralash, xatto ma’lum vaqtgacha 
aholi daromadini qotirib qo`yish va bunda valyuta kursidan faol foydalanish yo`li 
bilan narx-navoga ta’sir o`tkazish kabilar qo`llaniladi. Tashqi iqtisodiy aloqalarni 
erkinlashtirish esa jahon narxi darajasiga chiqish, ichki bozorda raqobat darajasini 
ta’minlash va mahalliy monopol korxonalarning narx-navoga bo`lgan ishtahasini 
so`ndirishga yordam qilish kerak edi. 
Inflyatsiyaga qarshi dasturlarni qo`llab uni nazorat qilinadigan darajada 
saqlab turish mumkin edi. Lekin amalda uni 20-40 foizga yetkazgan xolda undan 
pastga tushurishga erisha olmadilar. Rejali – markaziy tizimdan qolgan tuzumiy 
nomutanosiblik mavjudligi va haqiqiy raqobat muhiti yaratilmaganligi bunga 
asosiy sabab bo`lgan. 
Moliyaviy 
barqarorlik 
Markaziy 
Yevropa 
mamlakatlarida 
ancha 
muvaffaqiyatli bo`lgan. Chunki pul-kredit sohasida oqilona chegaralovning 
qo`llanilishi samarali bozor infratuzilmalarining yaratilishi va ishlab chiqarishni, 
ayniqsa mayda biznesni yuzaga keltirish bilan bog`liqligi qo`l kelgan. Markaziy-
Sharqiy Yevropa mamlakatlarining kredit-pul siyosati hukumat va tijorat 
banklariga kredit berish, muomaladagi pul miqdorini qisqartirish, pul aylanishini 
tezlashtirish kabilarga qaratilib, inflyatsiyaning oldini olish imkoni tug`iladi.