“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

9
.5.1-jadval 
Xitoy tashqi savdosi, mlrd. dollar 
Yillar 
Eksport 
Import 
Tashqi 
savdo 
aylanishi 
Balans 
1987 
1990 
1993 
1995 
1997 
39,4 
62,1 
91,8 
148,0 
182,7 
43,2 
53,4 
104,0 
132,1 
142,4 
82,6 
115,5 
195,8 
280,9 
325,1 
-3,8 
8,7 
-12,2 
16,7 
40,3 
 
Jadval raqamlaridan ko`rinib turibdiki 10 yil ichida tashqi savdo xajmi 
deyarli 4 barobar o`sgan va bu sohada Xitoy 32-o`rindan 10-o`ringa ko`tarilgan. 90 
– yillarga kelib yillik o`sish deyarli 20 foizni tashkil etgan.
Tashqi savdo tuzumida ham katta o`zgarishlar yuz bergan. Oldin hukmron 
o`rinni xomashyo mahsulotlari egallagan bo`lsa, keyingi yillarda sanoat 
mahsulotlari xajmi ortib boran va bu 90 – yillar o`rasiga kelib 85 foizga yetgan. 
Aytganimizdek, albatta bular asosan past texnologik va ko`p mehnat talab qiluvchi 
tovarlardan iborat. 1995 – yilga kelib eksportda mashinasozli, elektronika tovarlari 
o`z hissasi bo`yicha birinchi o`ringa chiqqan. Albatta bunda asosan ommaviy 
iste’mol buyumlari ko`zda tutiladi, ya’ni bular avvalo radio tovarlar, 
magnitafonlar, soatlar kabilardan iboratdir.
Tashqi savdo holati ichki makroiqtisodiy siklga mos keladi. Ahvolga qarab 
tashqi savdo, ayniqsa import vaqti-vaqti bilan chegaralanib turadi va balans 
normallashib turadi. 
Xitoy tashqi iqtisodiy aloqalar, ayniqsa tashqi siyosat ma’qul darajada 
proeksionizm mazmunida bo`lib, milliy bozor himoyalanib turgan va bu XXR 
industrlashtirish siyosatidan kelib chiqqan. Bu sohadagi yengillik 1993-1994 
yillarga to`g`ri kelib, import tarifi 36-23%gacha tushirilgan edi. Bu ham albatta 
yuqori bo`lib, rivojlanayotgan mamlakatlarga nisbatan 1,5 barobar baland edi.
Eksport sohasidagi erkinlikning kiritilishi ham asta-sekinlik bilan orib 
boriladi. XXRda korxonalarning chet bozorga chiqishida registratsiya usuli emas, 
balki ruxsat berish tartibi qo`llaniladi. 90 – yillarning o`rtasiga kelib eksportni 
mustaqil olib borish huquqiga faqat 2,5 ming korxona ega edi. Aytish kerakki, 
bunga chet investitsiyali korxonalar kirmaydi, chunki ular avtomatik ravishda bu 
huquqga ega bo`ladilar. Qolgan milliy ishlab chiqaruvchilar bu sohadagi o`z 
faoliyatlarini maxsus davlat tashqi savdo kompaniyalari orqali olib borishlari 
kerak. Bunday kompaniyalarning XXRda bir necha mingtasi mavjud. 
Tashqi savdo xajminingk yeyingi yillarda o`sishi valyuta tartiblashuviga 
bog`liqdir. Bunda 1994 – yilda yuanning valyuta kursi ko`p xilligini bekor qilinishi 
ahamiyatlidir. Kurs bozor asosida belgilanib, banklarda yangidan yuzaga 
keltirilgan tizim asosida amalga oshadi. Davlat korxonalari va tashqi savdo 

---

161 
korxonalari oldingi valyuta ajratma amaliyoti bekor qilinadi va barcha eksport 
tushumi davlat banki vakillariga sotilishi kerak. Shu bilan birga valyuta sotib olish 
erkinlashtiriladi. Chetga chiqadigan Xitoyliklar davlat bankidan valyutani sotib 
olish huquqiga ega bo`ladilar. Bunday holat pravordida joriy harakatlar uchun 
yuanning konvertatsiyalashuviga olib keldi. Keyingi yillarda valyuta zahiralari 
bo`yicha Xitoy dunyoda ikkinchi o`ringa chiqdi va 1998 - yilga kelib uning xajmi 
145 mlrd. dollarga teng bo`ldi. Bu tashqi savdoda juda ahamiyatlidir va kelajakda 
katta imkoniyatlar tug`diradi.