Ботаника ва ўсимликлар физологияси

O‘ s i m l i k l a r m o r f o l o g i ya s i 
– o‘simliklarning tashqi tuzilishini, organlar 
tuzilishidagi mutanosiblik hamda qonuniyatlarini, o‘simliklarda tashqi muhit ta’sirlari tufayli 
vujudga kelgan o‘zgarishlarni o‘rganadi. O‘simliklar tuzilishiga ko‘ra vegetativ va generativ 
organlarga bo‘linishi, organlar tuzilishidagi qutblilik, simmetriyalilik qonuniyatlari va 
metamorfozi chuqur tahlil qilinadi. O‘simlik organlari tuzilishiga ko‘ra funksiya bajaradi ѐki 
vazifasiga mos holda tuzilishga ega bo‘ladi. Shuning uchun ham o‘simlik organlarining 
morfologik tuzilishi bilan birga ularning bajaradigan vazifalari ham o‘rganiladi; 
O‘ s i m l i k l a r a n a t o m i ya s i 
- o‘simliklarni ichki tuzilishini o‘rganadi; 
O‘ s i m l i k l a r f i z i o l o g i ya s i 
- o‘simliklar organizmida bo‘lib turadigan 
haѐtiy jaraѐnlarni, metabolizm qonuniyatlarini (o‘simliklar organizmidagi modda 
almashinish jaraѐnini), ya’ni o‘simliklarning oziqlanishi, o‘sish va rivojlanishi, harakati 
hamda ta’sirchanligini o‘rganadi; 
O‘ s i m l i k l a r s i s t ye m a t i k a s i 
- ularni bir-biri bilan yaqin(o‘xshash)lik 
belgilariga asoslangan holda ma’lum bir sistematik kategoriyalar (tur, turkum, oila, qabila, 
sinf, bo‘limlar) ga joylashtiradi; 
D ye n d r o l o g i ya
-дарахт ва буталарни ўрганади; 
A l g o l o g i ya-
suv o‘tlarini o‘rganadi; 
B r i o l o g i ya-
moxlarni o‘rganadi; 
M i k o l o g i ya-
zamburug‘larni o‘rganadi; 
P a l ye o b o t a n i k a 
– qazilma holdagi o‘simlik namunalarini tahlil qilish 
asosida hozirgi o‘simliklar o‘rganiladi
. 
 
4.
 
Hujayra nazariyasining yaratilishi 
 

---

БОТАНИКА ВА ЎСИМЛИКЛАР ФИЗОЛОГИЯСИ
 
5
O‘simlik hujayralarini o‘rganish uslublari. Ma’lumki, hujayralarning tuzilishi va 
funksiyasini o‘rganish yo‘nalishida qo‘lga kiritilgan ilmiy yutuqlar eng avvalo, 1500–
yillarning oxirlarida mirkoskopning kashf qilinishi bilan bevosita bog‘liq hisoblanadi. Bu 
davrda ishlab chiqilgan dastlabki mikroskoplar obyektlar tasvirini kattalashtirib ko‘rsatish 
imkonini bergan bo‘lsada, biroq tasvirning tarkibiy qismlari aniq ko‘rinimasligi qayd 
qilingan. 
1600 – yilda Anton van Levenguk (1632–1723) tomonidan mikroskop 
konstruksiyasida foydalaniluvchi qavariq linzalarning silliqlanishi va o‘ziga xos 
konstruksiyada ishlab chiqilishi asosida mikroskopning nisbatan takomillashtirilgan yangi 
avlodi yaratilgan. Anton van Levenguk tomonidan o‘zi yasalgan mikroskop ѐrdamida 
fanga ma’lum bo‘lmagan mikroorganizmlar o‘rganilgan. Shuningdek, 1600–yillarda 
Robert Guk tomonidan bitta linzali okulyar asosida mikroskop ishlab chiqilgan (1-rasm). 
1965 – yilda Robert Guk tomonidan daraxt po‘stlog‘i mikroskop tagida kuzatilgan va
uning katakchalardan tashkil topganligini aniqlangan va bu katakchlarni – «cells» 
(«hujayra» – arab tilida aynan, katakcha so‘zining tarjimasi hisoblanadi) deb nomlagan (2-
rasm). Robert Guk mikroskop ostidagi cm 3 joyda 1,259 mln. hujayra borligini aniqlashga 
muvofaq bo‘lgan.
Robert Guk daraxt po‘stlog‘i tarkibida bu katakcha sohalar nobud bo‘lgan 
hujayralardan tashkil topganligini qayd qilgan. Navbatdagi davrlarda biolog olimlar 
tomonidan o‘simliklar tarkibidagi tirik holatdagi hujayralarning mikroskop ѐrdamida 
tuzilishi va funksiyasi o‘ranilgan. XIX asrga kelib, hujayralarning tarkibida joylashgan 
qismlar, ya’ni organellalar aniqlangan. Biolog olimlar tomonidan bu tarkibiy qismlar 
hujayralarda huddi hayvonlar organizmining yurak, oshqozon kabi organlari ѐki 
o‘simliklarning barg va ildizlari kabi funksiya bajarishini tahmin qilingan. 1830–yilda 
Shotlandiyalik olim – Robert Braun tomonidan hujayra markazida joylashgan organella – 
yadro kashf qilingan. 
1830 – yilga kelib, biolog olimlar tomonidan yetarli darjada ko‘p sondagi tirik 
organizmlar to‘qimalari mikroskop ѐrdamida o‘rganib chiqilgan va yakuniy holatda barcha 
tirik organizmlar hujayralardan tuzilganligi haqida xulosa chiqarilgan. 1838–1839 yillarda 
Germaniyalik biolog olimlar – botanik Matias Shlayden va zoolog Teodor Shvan 
tomonidan hujayralar tirik organizmlarning tuzilish birligi hisoblanishi haqida ilmiy 
xulosa chiqarilgan. Bu fikrlar «hujayra nazariyasi» deb nomlanuvchi ta’limotning asosini 
tashkil qiladi. Shuningdek, Germaniyalik olim Rudolf Virxov tomonidan hujayra 
nazariyasi takomillashtirilgan va 1855–yilda tirik organizmlarda shakllanuvchi yangi 
hujayralar eski hujayralar asosida yuzaga kelishini qayd qilgan. Shunday qilib, hujayralar 
bo‘linishi yo‘li bilan yangi hujayralarni hosil qilishi aniqlangan. 1880–yilda Avgust 
Veysman tomonidan barcha hujayralarning tuzilishi va xususiyatlari bir-biriga yaqin 
ekanligini aniqlagan3.
 
Chex olimi Y.Purkinze 1830 yilda hujayra ichida suyuqlik borligini aniqlab, uni 
protoplazma deb atadi. Hujayra - yadrosi bo‘lgan va hujayra qobig‘i bilan o‘ralgan 
sitoplazma massasidan iborat deb ta’riflanadi. Yadro protoplazmasini tashkil qiluvchi 
karioplazmadan farq qilish uchun, yadroni o‘rab turuvchi protoplazmani sitoplazma deb 
atash boshlandi. Bu kashfiѐtlar tirik tabiatning hujayra tuzilishi to‘g‘risidagi nazariyani 
yaratishga asos soldi. Hozirgi zamon hujayra tuzilishi nazariyasi: hamma tirik mavjudotlar 
- o‘simliklar, hayvonlar va oddiy organizmlar hujayralardan va ularning hosilalaridan 
tashkil topgan, degan ta’limotni olg‘a suradi. Bu nazariya XIX asr boshlarida Mirbel 

---