Borliq va rivojlanish falsafasi

o‘z-o‘zini inkor etish tamoyili
nihoyatda 
muhim. Bunda 
vorislik
– eskining inkori va yangilikning shakllanishi sifatida namoyon 
bo‘ladi. Ana shu jarayonlarning doimiy takrorlanishi 
inkorni inkor qonuni
ning 
mohiyatini bildiradi. 
Mazkur qonunga muvofiq obyektiv voqyelikdagi narsa va hodisalarning rivojlanishi 
jarayonida eskining yangi tomonidan inkor qilinishi ro‘y beradi. Biroq, aksariyat 
hollarda, eskilik butunligicha inkor qilinmaydi, undagi ijobiy tomonlar saqlanib qoladi. 

---

Inkor
tushunchasi kundalik ongda «yo‘q», so‘zi bilan qo‘shilib ketadi, inkor qilmoq — 
«yo‘q» demakdir, biror narsani rad etmoqdir. Lekin dialektikada inkor kundalik ongda 
ishlatiladigan tushunchadan farq qiladi. Dialektikada inkor qilish to‘g‘ridan-to‘g‘ri «yo‘q» 
degani emas, ya’ni narsani mavjud emas, deb e’lon qilmoq yoki uni har qanday usul bilan 
yo‘qotib tashlamoq emas. 
Inkorni dialektik tushunish
yangining eski bilan oddiy almashuvi bo‘lmasdan, 
balki eskining bag‘rida vujudga kelib, undan foydalanib, qaror topishini tan olishdir. 
Dialektik inkorning muhim ikki jihati mavjud: birinchisi, eskining o‘rniga yangining 
kelishi tabiiy-tarixiy jarayon bo‘lganligi uchun taraqqiyotning muhim sharti hisoblansa; 
ikkinchisi, u yangini eski bilan vorisiy bog‘liq ekanligini ham ifodalaydi. 
Inkorni inkor qonunini tushunish uchun uni nega shunday deb atalishini izohlamoq 
lozim. Falsafaning bu ta’limotini ikki marta takrorlanuvchi inkorda ifodalanishi olamdagi 
narsa va hodisalarning doimiy ravishda o‘zgarib, bir holatdan ikkinchi holatga o‘tib 
borishi va oqibatda, rivojlanish uzluksiz ekanligidan kelib chiqadi. 
Bu qonunga ko‘ra, har bir mavjud bo‘lgan narsa va hodisa o‘zigacha bo‘lgan sifat 
va miqdor inkor etilishining mahsuli, shu bilan birga, ana shu narsa va hodisalarning o‘zi 
ham sharoitning o‘zgarishi, vaqtning o‘tishi bilan inkor etilishga mahkumdir. Demak, har 
bir narsa va hodisaning o‘zgarishi va rivojlanishi hamisha ikki va undan ko‘proq inkor 
etishlar bilan amalga oshadi. Insoniyat tarixi – avlodlar almashinuvi tarixidir, deyilganida 
ham ana shunday hol nazarda tutiladi. 
Inkorni inkorning yana bir muhim belgisi shuki, taraqqiyotdagi davriylikning 
muayyan halqasida, ya’ni navbatdagi inkor bosqichida uning oldingi bosqichidagi ba’zi 
belgilar takrorlanadi. Masalan, don o‘simlikdan yana donlarga aylanadi, keyinroq yana 
o‘simlikka va hokazo. 
Inkorni inkorning amal qilishi tufayli taraqqiyot to‘g‘ri chiziq shaklida emas, doira 
shaklida bo‘ladi, uning oxirgi nuqtasi boshlang‘ich nuqtaga yaqinlashadi. Lekin bu 
yaqinlashuv uning oxirgi nuqta bilan tutashishi bo‘lmasdan, balki yuqori bosqichda sodir 
bo‘lishi sababli taraqqiyot spiral shaklga ega bo‘ladi. Bu spiralning har bir yangi o‘rami 
oldingi o‘ramiga nisbatan yuqoriroq bosqichda yuzaga keladi. 
Dialektik inkor yangi bilan eski o‘rtasidagi bog‘lanishni butkul rad qiladi, deb 
tushunmaslik kerak. Yangi qanchalik ilg‘or bo‘lmasin, u yo‘q joydan paydo bo‘lmaydi, 
balki eskining qobig‘ida asta-sekin shakllanadi. Shuning uchun ham ko‘p hollarda eskidan 
yangiga o‘tilayotganda eski butunlay tashlab yuborilmaydi, balki uning ijobiy tomonlari 
saqlanib qoladi va rivojlanish davom ettiriladi. Demak, yangi bilan eski o‘rtasida vorislik 
mavjuddir. Inkorni inkor qonuni taraqqiyotda vorislik va qaytariluvchanlikning birligini 
tavsiflaydi. Dialektik inkorning muhim xususiyati ana shundan iborat. 
Inkorni inkor qonuni mustaqillik va bozor iqtisodiyoti jarayonida ro‘y berayotgan 
hodisalar mohiyatini ilmiy anglashda katta ahamiyat kasb etadi. Yangi jamiyatni barpo 
etishga qaratilgan o‘zgarishlar hamma narsani butunlay yo‘q qilishni bildirmaydi. 

---

Aksincha, bu — xalqimiz taraqqiyoti jarayonida erishilgan ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy, 
ma’naviy yutuqlarni saqlab qolib, ularni yanada boyitib, rivojlantirishdan iboratdir. 
Mazkur jarayonning asosiy tamoyili “yangisini qurmasdan, eskini buzmaslik lozim”ligi 
to‘g‘risidagi xulosada yaqqol o‘z asosini topgan.