Borliq va rivojlanish falsafasi

---

BORLIQ VA RIVOJLANISH FALSAFASI
Reja: 
1. Falsafa va tabiiy fanlarda borliq tushunchasining mohiyati, borliq va 
yo‘qlik dialektikasi. 
2. Borliq shakllarining tasnifi. Falsafa va fizikada substansiya, substrat va
materiyaning o‘zaro aloqasi.
3. Falsafada makon va vaqt dialektikasi.
4. Rivojlanishning umumiy qonunlari va kategoriyalari. 
Tayanch tushunchalar: 
Borliq, yo’qlik, mavjudlik, reallik, materiya, harakat, 
rivojlanish, fazo, vaqt, Bog’lanish, aloqadorlik, takrorlanish, qonun, qonuniyat, 
ayniyat, tafovut, qarama-qarshilik, ziddiyat, miqdor, sifat, inkor, inkorni inkor, 
vorislik, yangilanish, kategoriyalar, alohidalik, umumiylik, sabab va oqibat, 
mazmun va shakl, sistema va element, butun va bo’lak, mohiyat va xodisa, zarurat 
va tasodif, imkoniyat va voqyelik. 
Adabiyotlar 
1.
Madaeva Sh.O. Falsafa. O‘quv qo‘llanma (lotin). –Toshkent: “Mumtoz so‘z”, 
2019. 
2.
Axmedova M. Falsafa. –Toshkent: UFMJ, 2006. 
3.
Yusupov E., Mamashokirov S. Falsafa. Darslik, -Toshkent, 2005. 
4.
Shermuxamedova N.A. Falsafa. Toshkent: “Noshir”, 2012. 
5.
Tulenov J. Falsafa darslik. T., 2007. 
6.
To‘raev B. Borliq: mohiyati, shakllari, xususiyati. –Toshkent: O‘zRFA Falsafa 
va huquq instituti, 2011. 
Borliq tushunchasi.
Faylasuflar qadim zamonlardan buyon «borliq» va «yo‘qlik» 
haqida bahs yuritishgan. Ular borliqning vujudga kelishi, mohiyati, xususiyatlari va 
shakllari haqida ko‘plab asarlar yozishgan. Xo‘sh, borliq nima? Bu savol bir qarashda 
juda oddiy ko‘ringani bilan unga shu choqqacha barcha kishilarni birday 
qanoatlantiradigan javob topilgani yo‘q. Bu holat borliqqa turlicha nuqtai nazarlardan 
qarashlarning mavjudligi bilan izohlanadi. Masalan, ayrim faylasuflar borliqni 
moddiylik, moddiy jismlar bilan bog‘lab tushuntirishadi. Ularning nuqtai nazarlaricha, 
borliq – obyektiv realliknigina qamrab oluvchi tushunchadir. U holda fikr, inson 
tafakkuri, o‘y-xayollarimiz borliq tushunchasidan chetda qolar ekanda, degan savolga 
ular, bunday tushunchalar obyektiv reallikning hosilasidir, deb javob berishadi. 
Falsafaning borliq haqidagi ta’limotni izohlaydigan qismi — 
ontologiya
deb ataladi. 
(Bu tushunchani falsafada birinchi bor X. Volf qo‘llagan). Olam va borliq masalalarini 
falsafaning ana shu sohasi o‘rganadi. 

---

Yo‘qlik
hech nima demakdir. Hamma narsani hech narsaga aylantiruvchi, hamma 
narsaning ibtidosi ham, intihosi ham yo‘qlikdir. Bu ma’noda yo‘qlik cheksizlik, 
nihoyasizlik va mangulik bilan birdir. Yo‘qlik chekingan joyda borliq paydo bo‘ladi. 
Demak, borliqning bunyodkori ham, kushandasi ham yo‘qlikdir. Borliq yo‘qlikdan 
yo‘qlikkacha bo‘lgan mavjudlikdir. Yo‘qlikni hech narsa bilan qiyoslab bo‘lmaydi. Fanda 
yo‘qlik nima, degan savolga javob yo‘q.