Bog’lovchisiz qo`shma gaplarlarning tasnifi

QIYOSLASh MUNOSABATINI IFODALOVChI

BOG`LOVChISIZ QO`ShMA GAPLAR

Bog`lovchisiz qo`shma gap qismlaridan anglashilgan mazmun bir-biriga qiyoslanishi mumkin. Shu mazmunga muvofiq birinchi gap yuqori ko`tariluvchi, ikkinchi qism esa pasayuvchi ohang bilan talaffuz etiladi va har ikki gap orasida sezilarli to`xtam bo`ladi. Bu to`xtamdan gapning davomi borligi sezilib turadi.

Bog`lovchisiz qo`shma gap qismlari orasidagi bunday qiyoslash ohangiga yaqinlashishi ham mumkin: O`tirganlar bir-biriga qarab oldi, hech kim botinib javob bermadi. (X.Shams).

Bunday qurilmalar umumiy mazmunga ko`ra qiyoslash munosababtini ifodalovchi bog`lovchisiz qo`shma gap turiga kiradi.

Qiyoslash munosabatini ifodalovchi bog`lovchisiz qo`shma gaplarning xususiyatlari ularning tuzilishida ham ko`rinadi. Bu xil qo`shma gaplarni tashkil etgan gaplarning tuzilishida ko`rinadi. Bir xil qo`shma gaplarni tashkil etgan gaplarning tuzilishida, gap bo`laklarining shaklida muvoziylik, o`xshashlik bo`ladi. Bunday xususiyat ayniqsa maqola hikmatli so`zga o`xshash bog`lovchisiz qo`shma gaplarda erkin ko`rinadi: Yomon bo`lmoq o`zidan, silliq bo`lmoq so`zidan. Yilqi olasi tashda, odam olasi ichida. Yaxshidan ot qoladi, yomondan dod. (maqol).
Qo`shma gap qismlari ifodalangan voqea, hodisalarni bir-biriga qiyoslashdan maqsad ularning farqini ochish, bir-biriga muvofiq, nomuvofiqligi yoki teng ekanligini ko`rsatish va ular haqida qo`shimcha ma`lumot ifodalashdir. Qismlari bir-biriga qiyoslanayotgan bog`lovchisiz qo`shma gaplarda quyidagi mazmun munosabatlari ifodalanishi mumkin:

1. Bog`lovchisi qo`shma gapni tashkil etgan qismlardan anglashilgan voqea, xodisalar bir-biriga zid quyiladi. Zidlik munosabatida, asosan, qushma gap tarkibidagi ayrim bo`laklarning mazmunini qiyoslanadi: Bular rohatda, men hasratda yashabman. (O.)

Ba`zi bog`lovchisiz qo`shma gaplarning tarkibidagi qismlar orqali ifodalangan voqea, xodisalar bir-biriga quyilmay, ikkinchisi qismdagi voqea, hodisaning ro`y berishi birinchi qismdagi ro`y bergan voqea, hodisaga muvofiq emasligi anglashilishi ham mumkin. Birinchi qism mazmunidan ko`tarilgan voqea, hodisa ikkinchi qismda ro`y bermaydi. Bu xil qismlarida ma`lum darajada zidlik ma`nosi ham bo`ladi: Sultonmurod o`zini chetga olishga tirishdi, xalq to`lqini uni surib ketdi (O).

Bog`lovchisiz qo`shma gapning ayrim turlarining ikkinchi qismidan anglashilgan zidlikka qaramay, ma`lum bir ish-harakatning yuzaga kelishi ifodalanadi. Bu xil gaplar o`zining ohangi qo`shma gap tarkibidagi qismning birinchi qismga mazmunan tobe bo`lishi bilan xarakterlanib turadi: Jismimiz yo`qolur-o`chmas nomimiz. (X.O).

2. Qo`shma gap tarkibidagi qismlarning mazmunlari bir-biriga qiyoslanadi, chog`ishtiriladi, shu yo`l bilan ular o`rtasida farq ochiladi: Bilagi zo`r birni yiqar, bilimi zo`r mingni yiqar.

3. Bog`lovchisiz qo`shma gap tarkibidagi ikkinchi qismning mazmuni birinchisiga qiyoslanadi, unga asoslanadi.

Odatda, bu turdagi qo`shma gaplarning birinchi qismi maqol, matallarda ifodalangan fikriga o`xshatiladi, ularga asoslanadi. Qo`shma gapning ikkinchi qismida bayon qilnayotgan asosiy fikrni shu orqali ifodalashga, isbotlashga harakat qilinadi: Uka, bor-boricha, yo`q-holicha, ish qilib bir kunimiz o`tib turibdi (O).

Bu xil bog`lovchisiz qo`shma gaplarning tarkibidagi asoslanuvchi qism ikkinchi o`rinda bo`lishi ham mumkin. Bu holat asosiy daqiqa qo`shma gapning birinchi qismiga qaratilgan o`rinlarda ruy beradi: Men quruq so`zning dushmaniman, yetti o`lchab bir kesish kerak. (O).

Ayrim bog`lovchisiz qo`shma gaplarda ayiruv munosabatiga yaqin mazmun aloqasi ifodalanadi. Quyidagi qo`shma gapning birinchi va ikkinchi qismi bilan uchinchi munosabatiga diqqat qiling: Menda nima gunoh, Yo`lchida nima gunoh, aybimiz, gunohimiz-muhabbatimizmi? (O).

Qiyoslash munosabatining ifodalanishi qismlarning umumiy mazmuni orqali, kesimlarning shakli va ma`nosi orqali, ba`zan ayrim leksik vositalar orqali ifodalanadi: Yigit urishga ketdi orqasiga yer qoldi (X.O) .

O`tgan zamon sifatdoshinng yoki –moqchi shaklli fe`lning ekan, edi to`liqsiz fe`li bilan kelgan shakli qo`shma gapning birinchi qismining kesimi bo`lib kelganda ham, umumiy mazmunga ko`ra qiyoslash-zidlash munosabati ifodalanadi: Saida chiqib ketmoqchi edi, Nosirov to`xtatdi (A.K).

O`tgan zamon sifatdoshining yoki –moqchi shaklli fe`lning ekan, edi to`lisiz fe`li bilan kelgan shakli qo`shma gapning birinchi qismining kesimi bo`lib kelganda ham, umumiy mazmunga ko`ra qiyoslash-zidlash munosababti ifodalanadi: Saida chiqib ketmoqchi edi, Nosirov to`xtatdi. (A.K)

Bog`lovchisiz qo`shma gaplardagi qiyoslash munosabati qo`shma gapning tarkibidagi gaplarning kesimlari inkor shakilda ham ifodalanadi. Bunda quyidagi holatlar bo`lishi mumkin: Odatda, ikinchi qismning kesimi inkor shaklida bo`ladi: U onasidan qolgan uyni buzdirib, yog`ochini sotmoqchi bo`lgan ekan, hech kim olmabdi (A.K).

Gaplarning qiyoslanayotgan kesimdan boshqa bo`laklari ham inkor shaklida keladi: Toqatliga tog`lar egar boshini, toqatsizning birovlar yer boshini. (maqol).

Qo`shma gap birinchi qismining inkor shaklida bo`lib, ikkinchi qismnikini tasdiq shaklida bo`lishi ham mumkin: Unga bu ishni hech kim majburan bergan emas, u o`zi tanladi. (O).

Qo`shma gap tarkibidagi har bir qismning kesimi inkor shaklida bo`lganda, zidlik mazmuni anglashilmay, voqea, hodisalar bir-biriga qiyoslanadi, o`xshatiladi: Axmoq xoriganini bilmas, ko`sa qariganin. (maqol).

Qiyoslash munosabati ikkinchi qism oldidan qiyos m azmunidagi shart yoki payt ergash gapni keltirish yo`li bilan bo`ladi: Toma-toma ko`l bo`lur, hech tommasa cho`l bo`lur. (maqol).

Bog`lovchisiz qo`shma gaplarni tashkil etgan qismlarning kesimi bir xil bo`lgan, kesim bir o`rindagina qo`llanilishi mumkin: Gul tikansiz bo`lmas, dur sa dafsiz (maqol).

Ba`zi bog`lovchisiz qo`shma gapni yuzaga keltiruvchi birinchi gap frazeologik birikmaga aylangan: Buxoroga borib o`qish nari tursin, qishloqda ham o`qiy olmas edim (S.A).

Ikkinchi qismi bo`ladi fe`lidan tashkil topgan qiyoslash munosababtini ifodalovchi bog`lovchisiz qo`shma gaplar alohida guruhni tashkil etadi. Bunday holatda bo`lmadi fe`li qo`shma gapning birinchi qismidan anglashilgan maqsad amalga oshmaganini anglatadi va ma`no hamda vazifasiga ko`ra shaxssiz gapga teng bo`ladi: Men bir oz hazillashib ko`rdim, bo`lmadi (Oydin).

Qiyoslash munosabatini ifodalangan bog`lovchisiz qo`shma gaplarni tashkil etgan qismlarning kesimlari fe`l kesim yoki ot kesim tarzida bo`lishi mumkin. Qo`shma gapni tashkil etgan qismlarning kesimi fe`l kesim bo`lganda, uning zamon shakllari bir-biriga muvofiq kelishi ham, kelmasligi ham mumkin.

1. Kesimlar o`tgan zamon shaklida:

Libosni boylar kiydi – bizlar yalong`och. (“Xat”).

So`nggi qo`shma gapning ot kesimi, birinchi kesimga ko`ra, o`tgan zamon sifatida o`qiladi, zamoni ko`chiriladi.

2. Kesimlar hozirgi zamon shakli va mazmunida:

Bir odam ariq ochadi, ko`p odam suv ichadi. (maqol).

Maqol, matal turidagi qiyoslash, o`xshatish ma`nolarini anglatgan gaplarning kesimlari odatda hozirgi zamon shakli va mazmunida bo`lib, ularda umuman, doimo bo`ladigan voqea, hodisalar haqida fikr yuritiladi: Yurgan-daryo, o`tirgan-buyra. (maqol).

3. Kesimlar kelasi zamon shakli va mazmunida:

Endi men sizdan bir narsa so`rayman, siz to`g`ri javob Bera olasizmi, (X.X).

Qiyoslash mazmunidagi qo`shma gaplarni tashkil etgan qismlarning turli zamon shakli va mazmunida bo`lishi ham mumkin:

A) hozirgi va o`tgan zamon: Mana, qarshilaringda, yo`lning narigi betida saroy bor-kirmabsanlar (O).

B) o`tgan zamon va hozirgi zamon …. Uyi juda sovuq edi, egnimda yupqa nimcha (O).

V) o`tgan zamon va kelasi zamon: Ikkisi ham axmoq ... Biri yig`ib o`ladi, biri yeb o`ladi (O).

G) hozirgi va kelasi zamon: Menga pul kerak, qaerdan olaman?

Qiyoslash munosabatini ifodalangan bog`lovchisiz qo`shma gaplarni tashkil etgan qismlardan anglashilgan mazmun turli davrga taaluqli bo`lishi tabiiydir: o`tgan hodisa bilan hozirgiisi, hozirgi hodisa kelgusida bo`ladigan hodisa qiyoslanishi mumkin.

Qiyoslash munosabatini ifodalangan bog`lovchisiz qo`shma gaplarning tuzilishi, payt munosabatini ifodalangan bog`lovchisiz qo`shma gaplardek, erkin bo`lmaydi. Bu xil gaplar odatda ikki sodda gapdan tuziladi. Buning sababi shundaki, qiyoslash munosabatida asosan qo`shma gap tarkibidagi ayrim bo`laklar qiyoslanadi, jumla qancha ixcham bo`lsa, qiyoslanayotgan bo`laklar shunchalik aniq va yorqin ko`zga tashlanadi, diqqatni o`ziga jalb etadi. Payt munosabatini ifodalangan qo`shma gaplarda esa butun gap mazmuni haqida fikr yuritiladi, butun gaplar munosabati ko`rsatiladi.

Ayrim hollarda bog`lovchisiz qo`shma gapning qismlari ma`lum darajada murakkab bo`lishi, birdan ortiq sodda gaplardan tuzilishi ham mumkin. Bunda ham gaplar aniq va ikki markazga guruhlanadi va qismlarga ayrim bo`laklar qiyoslanayotgani sezilib turadi: Mana, sizda bir narsa bor ekan, sotibsiz, bizda bir parcha yerdan boshqa ko`zga ilinarlik hech narsa yo`q edi. (O).