|
ShART-PAYT MUNOSABATI
Bog`lovchisiz qo`shma gapning ikkinchi qismidan anglashilgan veqea hodisaning ro`y berishi shart qilib quyiladi, shart payt bilan bog`liq bo`ladi, shu bilan birga ba`zi turlarida sabab ma`nosi ham bo`ladi. Bu turdagi qo`shma gaplarning birinchi qismi ko`tariluvchi ohang bilan ikkinchi qismi esa pasayib boruvchi ohang bilan talaffuz etiladi. Har ikki gap orasida o`ziga xos to`xtam beriladi. Maqtanchok bo`lmang-xijolat tortmaysiz (maqol).
Bu xil bog`lovchisiz qo`shma gaplarning qismlari shunchalik kirishib ketadiki, tashqi tomondan xuddi bir predikativ qurilmadek o`qiladi.
Qo`shma gapning qismlari orasidagi shartlik munosabati aniq bo`lishi yoki bu shartlik umumiy ravishda bo`lishi mumkin:
A) aniq shartlik ifodalanganda, ikkinchi anglashilgan voqea hodisaning ro`y berishi uchun ma`lum paytda ro`y beruvchi yoki ro`y berishi mumkin bo`lgan ma`lum shart qo`shma gaplarning birinchi qismda ifodalanadi: “Kichkina” ariqchani yuqoridan sakrab toshni chaynab taylaydi (O).
B) Qo`shma gapning ikkinchi qismidan anglashilgan voqea, hodisaning ro`y berishi har vaqt ma`lum bir shart asosida bo`lishi ifodalanadi. Bunda shartlik mazmuni ma`lum zamon bilan bog`lanmaydi. Aniq shart emas, umumiy shart ifodalanadi va bu mazmun payt, sabab bilan bog`lanadi. Bu xil qo`shma gaplar maqollarda, umuman bo`ladigan voqea, hodisalarni ifodalovchi gaplarda qo`llanadi: Yurt tinch, sen tinch (maqol).
Shart-payt munosabatidagi payt ma`nosi qo`shma gapning boshlanishidagi shu paytda, shunda kabi so`zlar orqali ham anglashilib turadi: Ishining boshdan puxta qil, oxirigacha jilovni qo`ldan berma, erta tur, kech yot, ko`sakni to`q qilib, ofatdan saqlab, oldin pishar ana shunda ishing yuz. (O).
Shart-payt munosabatining ifodalanishida qo`shma gap tarkibidagi qismlar kesimining zamon munosabati katta rol uynaydi: shart-payt munosabatida birinchi gap oldin, ikkinchi gap so`ng ro`y berishi kerak: Salima keldi-dars boshlandi. Agar zamon munosabati o`zgarsa, payt munosababti ifodalanadi: Salima keldi-dars boshladik.
Shart tushunchasidagi reallik va irreallik qo`shma gapning bu turida ham bo`ldi.
Reallik: Vazifani bajarding-xursand bo`lib ketadi.
Irreallik: Vazifani bajarsang-xursand bo`lib ketar edi.
Reallik va irreallik qo`shma gapning mazmunidan ham boshqaruvchi gap kesimining shaklidan anglashilib turadi.
Shart-payt munosabatini ifodalangan bog`lovchisiz qo`shma gaplarni kesimlari quyidagicha bo`ladi:
A) Birinchi gapning kesimi buyruq fe`li orqali, so`ngi gapning kesimi aniqlik fe`li orqali ifodalanadi:
Qo`shma gap birinchi qismning kesimi buyruq fe`li orqali ifodalanganda ikkinchi qismning kesimini kelasi zamon shaklida bo`lishni talab etadi, chunki ikkinchi qismidan anglashilgan mazmun birinchi qismdagi shart ro`y berganda yuzaga kelishi mumkin.
B) Har ikki qismning kesimni aniqlik fe`li orqali ifodalanadi: Boshqaning qimirlama, jilding-otilasan. Fursatni qo`ldan berding, hosilning qaymog`idan ayrilding. Shaharga tushdi–qishloq qoldi, qishloqqa tushdi-shaxar qoladi.
Bog`lovchisiz qo`shma gapdagi har ikki qismning kesimi aniqlik fe`lidan ifodalanganda, odatda, birinchi qismning kesimi o`tgan zamonda bo`lsa, ikkinchi qismning kesimi kelasi yoki hozirgi zamon shaklida bo`ladi, agar birinchi qismning hozirgi zamonda bo`lsa, ikkinchi qismning kelasi zamon shaklida bo`lishi kerak. Ayrim hollarda har ikki qism kesimining bir xil shaklda bo`lishi ham uchraydi. Bu holatda ikkinchi qismga umumiy izoh, umumiy baho beradi.
V) Har ikki qism yoki qismlardan birining kesimi ot kesim tarzida bo`ladi: fe`l kesim bilan birikkanda,, ot kesimning zamoni ko`chirilishi mumkin. Yurt betinch-sen betinch. O`zi yuzsiz-so`zi tuzsiz. Qo`shning tinch-sen tinch.
Bog`lovchisiz qurilmalarda shart-payt mazmuni sabab-natija mazmun munosabatiga yaqin turadi. Bu hol shart va sabab tushunchalarining bir-biriga yaqinligi tufayli sodir bo`ladi. Bunday mazmun munosabati birinchi qismning kesimi to`liqsiz fe`l bilan ifodalangan bog`lovchisiz qo`shma gaplarda yaqqol ko`rinadi: Xotiningni buncha fe`li tez ekan, (bolani) olib ketmagani durust. Qo`shni ekanmiz-men o`taman.
Do'stlaringiz bilan baham: |
