Bog’lovchisiz qo`shma gaplarlarning tasnifi



Download 31,16 Kb.
bet1/4
Sana01.07.2022
Hajmi31,16 Kb.
#726620
  1   2   3   4
Bog'liq
онатили 20


Bog’lovchisiz qo`shma gaplarlarning tasnifi.

Bog`lovchisiz qo`shma gaplar uch turga bo`linadi:



  1. Payt munosabatini ifodalagan bog`lovchisiz qo`shma gaplar.

  2. Qiyoslash munosabatini ifodalagan bog`lovchisiz qo`shma gaplar.

Payt munosabatini ifodalovchi bog`lovchisiz qo`shma gaplarning katta guruxini ma`lum bir paytda ro`y bergan yoki voqea, hodisa, xususiyat yoki holatlarni ifodalovchi qo`shma gaplar tashkil etadi. Bu xil qo`shma gapni tashkil etgan qismlar umumiy bir fikrni ifodalash bilan xarakterlanadi. Masalan: paxta dalalarida endi salqini kuchaygan tunggi yellar esar, mevasi og`irligidan qad bukkan daraxtlarni vazmin silkitar, sap-sariq juxori poyalarini shitirlatar edi. (O.) Usha! ... fakat bir oz bukchaygan, uzun soqoli oqargan, ustida o`ziga keng jigar rang tujurka, tizzalari qora maydon yaltiragan galife shim, boshida eski pilotka, oyog`ida soldatcha botinka.. (A.K)

Poyoni ko`rinmagan yam-yashil yaylov kishining bahri-dilini ochadi, tevarak-atrof kishining suqi kirar darajada go`zal.

Bog`lovchisiz qo`shma gaplarning bu turi ma`lum shaxs, predmet va uning tashqi qiyofasi, ruhiy holatni tasvirlashda, tabiat va jamiyat hodisalarini hamda ularga bo`lgan munosabatni tasvirlashda keng qo`llaniladi, muvoziy harakat, xususiyatlar ifodalanadi. Bunday qo`shma gap qurilmalarini tashkil etgan gaplar mazmunan biri ikkinchisiga tobe bo`lmaydi, ular umumiy bir fikrni ifodalash uchun xizmat qiladi, uning qismlari hisoblanadi. Payt munosabatda bo`lgan qo`shma gap qismlar orasida ma`lum darajada mazmun bog`liqligi bo`lishi ham mumkin. Bu hol ma`lum gar bo`laklarining qo`shma gap qismlari takrorlanishi yoki maxsus so`z yordami bilan ruy beradi: Kumushbibi boshlovchi qizlar bilan uyga kirdi, undan taralgan atir islari bilan uy to`ldi.

Quyidagi qo`shma gaplarda bir mazmunga ikkinchi bir mazmunning qo`shilishi ifodalanadi: Rus odami yolg`iz botirgina emas, u-korsoz.

Bir xil mazmun ba`zan egalarni takrorlash yo`li bilan ifodalanadi: bir tur, biz g`olib, biz muzaffar!!!


Qismlari orasida mazmun munosabati gaplarning umumiy mazmunidan ham kelib chiqishi mumkin. Quyidagi qo`shma gaplarda ikkinchi va uchinchi qismdan anglashilgan mazmun birinchi qismdan anglashilgan mazmun birinchi qismdan ifodalangan harakat-holat asosida ro`y berishi ifodalanadi: Kuz quruq keldi, hosil butun yig`ildi, yerlar shudgor qilindi.

Bu xususiyat bilan qo`shma gaplarning so`nggi turlari payt munosabatini ifodalovchi qo`shma gap turidan chiqib ketmaydi. Chunki bunday gaplarda bir-birini izoxlash qo`shma ma`nosi bo`lib, asosiy mazmun qismlarining payt munosabatiga kirishidir.

Payt munosabatiga kirishgan qo`shma gaplarning muhim belgilaridan biri ohangidir. Bu xil gaplar tinch, sanash ohangi bilan talaffuz etilishi bilan ajralib turadi, qismlarning ohangi bir-biriga o`xshaydi va ular orasida bir xil to`xtam bo`ladi.

Qismlaridan anglashilgan harakat-holat, belgi-xususiyatlarning ro`y berish tartibiga ko`ra, payt munosabatini ifodalangan bog`lovchis qo`shma gaplar ikki turga bo`linadi:

A) harakat-holat, belgi-xususiyatning bir paytda yoki birgalikda bajarilishini ko`rsatuvchi bog`lovchis qo`shma gaplar.

B) harakat-holat, belgi-xususiyatning ketma-ket ro`y berishini ko`rsatuvchi bog`lovchisiz qo`shma gaplar.

1. Harakat-holat, belgi-xususiyatning bir paytda yoki birgalikda bajarilishini ko`rsatuvchi bog`lovchisiz qo`shma gaplar. Bog`lovchisiz qo`shma gapni tashkil etgan gaplardan anglashilgan mazmun bir vaqtda yoki birga ro`y beradi.

Odatda, bu turdagi qo`shma gaplar ikki yoki undan ortiq sodda gaplarning birikuvidan tarkib topib, bu sodda gaplarning kesimi ikki xil bo`lishi mumkin:

1. Bog`lovchisiga qo`shma gaplarning sostavidagi qismlarning kesimlari bir xil zamon shaklida va mazmunida bo`ladi. Bu holat gaplar orasidagi tugal muvoziylik, yaqinlik, o`xshashlikdan dalolat beradi.

Qo`shma gap qismlarining kesimlari hozirgi zamon shakli va mazmunida bo`lishi mumkin. Bunda hozirgi zamonning bir xil yoki turli shaklda qo`llaniladi: Kuychilari o`qiydi yalla, juvonlari aytadi alla, pazandasi yopadi shirmon, qarilari kutadi mehmon.

Hozirgi zamon mazmuni sifatdoshlar orqali yoki ot kesimlar orqali ifodalanishi ham mumkin: Hamma quvnoq, har kim har xil ish bilan band.

Bil xil qo`shma gaplarni ko`pincha bir sostavli yoki to`liqsiz gaplar tashkil etadi.

Qo`shma gap tarkibiy qismlarning kesimlari bir xil zamonga oid oid turli shakllarda bo`lganda, kesimi hozirgi zamon fe`li orqali ifodalangan gapda hozirgi paytda ruy beruvchi harakat-xolat ifodalansa, sifatdosh yoki ot kesim orqali predmetning doimiy, mavjud xususiyati haqida fikr yuritiladi.

Bir paytlik munosabatni ifodalovchi bog`lovchisiz qo`shma gaplarni tashkil etgan qismlardan birinchisining kesimi ba`zan-(i) b, -(ma)-y shaklli ravishdosh orqali ifodalanishi xarakterlidir: Esgan salqin shamoldan qo`llar uncha qovushmay, lablar gezarib titraydi.

Bir xil qurilmalarning ergash gapli qo`shma gap sanalmasligiga sabab shuki, ularda ravishdosh kesimli gap so`nggi gapni izohlaydi, balki ular so`ngi gap bilan muvoziy ruy berayotgan vokea,xodisa eki xarakat –xolatini ifodalaydi, -natijada bir-biriga kirishgan boglovchisiz kushma gaplar vujudga keladi.Bunday ravishdoshlarni bemalol aniklik fe`l bilin almashtirish mumkin.

Xozirgi paytda ruy beradigan vokea, xodisa, belgi, xususiyatni ifodalovchi boglovchisiz qo`shma gaplarda yolgiz payt mazmun munosabati ifodalanib qolmay,boshqa ma`no turlari ham anglashilib turadi .Bu hol,ko`pincha, qo`shma gap tarkibiy qismlarining turli shaklda bo`lishidan kelib chiqadi.

Qo`shma gap qismlarining kesimlari o`tgan yoki kelasi zamon shaklida bo`lishi mumkin:Mehnat kuldi, kurash zafar qozondi. Shuni bilkim, jon uchun, jon olamiz. Shuni bilkim, to`kamiz qon uchun qon.

2. Bir paytlik mazmuni ifodalangan bog`lovchis qo`shma gaplarning kesimlari turli zamon shaklida bo`ladi.

A) O`tgan va hozirgi zamon shaklida.

Bog`lovchisiz qo`shma gapni tashkil etgan qismlardan birining kesimi o`tgan zamon sifatdoshi shaklida bo`lganda, ma`lum harakat-holat yoki xususiyatning o`tgan zamonda ro`y bergani va hozir ham davom etayotgani anglashiladi: ikkinchi gapning kesimi hozirgi zamon shaklida bo`lgani uchun ham, ikki gapdagi harakat-xolat barobar davom etadi.

Birinchi qismning kesimi o`tgan zamon aniqlik fe`li bo`lmaganda, ikkinchi qismning hozirgi zamon shaklidagi kesimdagi zamon ko`chiriladi: O`ktam soyada asta yurib ketdi, qator jiydalarning novdalari uning boshiga tegib, vazmin tebranadi. Gulnorning rangi o`chgan, lablari titroq.

B) Hozirgi va o`tgan zamon shaklida.

Quyidagi bog`lovchis qo`shma gaplarda zamon qisman bir-biriga muvofiq keladi. Ularning tarkibidagi ikkinchi qismdan anglashilgan mazmun oldindan ro`y beradi va birinchi gapdan anglashilgan mazmun bilan barobar davom etadi: Oldingi qatorda Askar polvon bilan Bektemur; eng oxirida hamma vaqtdagidek, safdan uzilmaslikka tirishib, chatonog`ini kerib, Ali tajang sudralardi.

Bog`lovchisiz qo`shma gapning tarkibidagi qismlar orqali ifodalangan voqea, hodisa tamoman bir vaqtda ro`y berishi-har ikki gapdan anglashilgan voqea, hodisa bir vaqtda boshlanib, bir vaqtda tugallanishi mumkin yoki gaplarda ifodalangan voqea, hodisaning ro`y berish vaqti qisman bir-biriga mos kelishi mumkin, bunday holda gaplarning biridan anglashilgan voqea, hodisa ma`lum vaqtda ro`y berishi shu vaqta qisman mos kelib qoladi.

Qo`shma gap qismlaridan anglashilgan mazmunning tamoman bir paytda ro`y berishi-qismlarning kesimlari bir xil zamon shaklida bo`lishi bilan, qo`shma gapning har ikki qismi uchun umumiy ikkinchi darajali bo`laklarning keltirilishi bilan ifodalanadi. Qo`shma gaplardagi harakat, xususiyatning bir vaqtda ro`y berishini yanada ta`kidlash uchun qo`shma gapning ikkinchi qismi shu paytda, shu zamon kabi so`zlar bilan boshlanishi mumkin: Qarindoshlarning ahvoli pachava, tirikchiligi bemaza….

Gap bo`laklarinng takrorlanishi ham harakat-holatlarning tamoman bir paytda ro`y berganligini ko`rsatish uchun xizmat qiladi: Bolangni o`zim yelkamda ko`taraman, o`zim katta qilaman. (X.X).

Qo`shma gap qismlaridan anglashilgan mazmunning ro`y berishidagi moslik qisman ekanligini ifodalanishi ham mumkin: Ruboiyni ichida o`qidi, yuzini tabassum qopladi. (O).

Bog`lovchisiz qo`shma gapni tashkil etgan qismlardan anglashilgan mazmunning ro`y berishidagi qisman moslik shu qismdagi kesim shakllarining turlicha bo`lishidan yoki qo`shma gapning umumiy mazmunidan kelib chiqadi.

Harakat-holat, belgi-xususiyatning ketma-ket ro`y berishini ko`rsatuvchi gaplardan tuzilgan bog`lovchisiz qo`shma gaplar. Bog`lovchisiz qo`shma gaplarning qismlaridan anglashilgan mazmun ketma-ket ro`y berishi mumkin: Avji ketish payti, bir ozdan so`ng tong otadi (O).
Qo`shma gaplar orasidagi ketma-ketlik mazmunini yanada ta`kidlash ikkinchi gapning boshlanishida keyin, undan keyin kabi so`zlar qo`llaniladi yoki har gap tarkibida avval-keyin, ertaga-hozir so`zlari ishlatiladi: Dala havosi sizga yog`dek yoqadi, butun illatni, xamirdan qil sug`irganday, tortib oladi, keyin toza qimiz iching. (O).
Shunday qilib, bog`lovchisiz qo`shma gaplardagi harakat va xususiyatlarning ketma-ketligi qismlar kesimlarining turli zamon shakli, mazmun munosabati va maxsus so`zlar orqali ifodalanadi.

Bog`lovchisiz qo`shma gapning bu turi ikki xil ko`rinishga ega. Bir turida qo`shma gapning birinchi qismidan anglashilgan harakat, xususiyat sodir bo`ladi. Ikkinchi xil qo`shma gaplarda esa voqea, hodisalarning ro`y berishida ana shunday keskin chegara yo`q, birinchi qismda ifodalangan harakat, xususiyat sodir bo`ladi. Ikkinchi xil qo`shma gaplarda esa voqea, hodisalarning ro`y berishida ana shunday keskin chegara yo`q, birinchi qismda anglashilgan mazmun tugallanmay, qo`shma gapning ikkinchi qismdagi mazmun yuzaga chiqaveradi: Daraxtlarning ustidan onda sonda qushlarning sadosi bir zumgina yangrar, yana og`ir jim-jitlik chiqardi.

Bu xil qo`shma gap qismlarning kesimlari bir xil zamon shaklida bo`lishi ham mumkin. Bunday holatda ketma-ketlik mazmuni gaplarning umumiy mazmun munosabatlaridan anglashiladi: Orzigul daryozadan ichkari kirdi, darvoza o`z-o`zidan bekildi.


Download 31,16 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish