a ’y o n la r i
bilan maslahatlashdi. Vazirlar
«Biz orqaga qaytib, T o‘marisni o ‘z yerimizda kutib olaylik»,
degan maslahatni beradilar. Shohning Kryoz (yoki Korun) degan
vaziri (sobiq, podshoh edi) o'zgacha maslahat beradi. U fors
qo‘shinlari massagetlar yurtiga kirsin, sahroyilar bazm-ziyofatlarga
o ‘rganmaganlar. Ular yerida bazm dasturxonlarini yozib qo'yaylik.
II bob. 0 ‘zbekiston hududidagi eng qadim gi davlat tuzilmalari
43
Ular lazzatli taomlami va lazzatli sharoblami yeb-ichib, mast
b o iib uxlab qolishganda, ular ustiga bostirib boramiz», deydi.
Shohga shu maslahat manzur ko‘rinadi va shunday yo‘l tutishga
qaror qiladi. 0 ‘z omadiga ishongan Kir massagetlar yurtida bir
kunlik y o i masofasini bosib to ‘xtaydi, chodirlar qurdirib, turli
taomlar, may, sharbat-u sharoblar to i a dasturxon tayyorlatib,
jangchilarining oz qismini qoldirib, o ‘zi chekinadi. To‘marisning
yolgiz o ‘g i i Spargapis o ‘z lashkarlari bilan oz miqdordagi Kir
askarlarini yengadilar.
G ‘alabaga erisgan Spargapis bu dushmanlaming hiylasi ekanligini
bilmay, qo‘shiniga to ‘kin dasturxon ustida maishatga ruxsat beradi va
o ‘zi mast holda uxlab qoladi. Xufiyadagi Kir lashkarlari bilan qaytib
kelib, uyqudagi navkarlami va Spargapisni asir oladi. Voqeadan
xabar topgan T o‘maris xabarchi orqali Kirga «Qonxo‘r Kir! Bu
jasorating bilan m ag‘rurlanma! Makkorlik bilan o ‘g iim n i yengding.
Halol jangda yengilarding. Mening maslahatimga ko‘n, o ‘glimni
omon qaytar. Yaxshilikcha yerlarimdan ket... Y o‘qsa tangrimiz
Quyosh haqqi-hurmati qasamyod qilaman, o ‘z qoningga o ‘zingni
to‘ydiraman», degan mazmunda noma yuboradi. Kir To‘marisning
so‘zlariga zarracha ahamiyat bermaydi. Kayfi tarqagach, o ‘zini
dushman iskanjasida asir ko‘rgan Spargapis joniga qasd qiladi va
o ‘zini o ‘zi oidiradi. Voqeadan xabar topgan T o‘maris Kirga qarshi
jangga otlanadi. Mirkarim Osim o ‘zining «To‘maris» qissasida
T o‘marisni u lu g iab bunday hikoya qiladi: «...Quyosh tangrisiga
iltijo qilish uchun bir tepalik ustiga chiqdi, belidagi oltin kamariga
osilgan qilichi va qalqonini yerga qo‘yib, massagetlar nazdida
xudolaming xudosi b o ig a n Mitraga sig‘ina boshladi: — Ey, butun
mavjudotni — yer-u ko‘kni, suv va o ‘tni yaratgan Quyosh tangrisi!
Sen ko‘zingni ochsang— olam nurga to iad i. K o‘zingni yumsang—
yer yuzini qorongilik lashkari bosadi. Odamlarga o ‘t bergan ham
sen, daryolami toshirgan, ekinzor va o ‘tloqlarga suv bergan ham sen!
Qo‘y va kiyiklami ko‘paytirgan, don-dunga baraka bergan ham sen!
Ey, ulug‘ Quyosh tangrisi, bizni eroniylarga xor qilma, dilimizga
g ‘ayrat, bilagimizga q u w a t ato qil, yuragimizga o ‘ch olovini sol!
Qilichimizni o ‘tkir qil, toki yurtimizni oyoqosti qilgan makkor
dushmanni tor-mor aylab, qullik balosidan xalos b o ia y lik 1». Gerodot
ikki o ‘rtadagi jangni eng dahshatli jang deb baholaydi. A w a l raqiblar
uzoqdan turib, bir-birlariga kamondan o ‘q uzadilar, o ‘q-nayzalar
1 Миркарим O
ciim
. Жайхун устида булутлар. - Т., F афур Гулом нашриёти. 1975, 19-бет.
44
VATAN TARIXI
tamom boigach , xanjar va nayzabozlikka o ‘tadilar. Jang maydonida
juda ko‘p eroniylar halok b o ‘ladilar. Massagetlar g ‘alaba qozonadi-
lar. Jangda Kiming o ‘zi ham halok b o ‘ladi. T o‘maris maydan
b o ‘shagan meshlami qonga toid irishga va Kiming boshini uzib olib
kelishga farmon beradi. Tezda T o‘marisning kelini Zarina Kiming
jasadini topadi va uning boshini kesib olib To‘marisga keltirib beradi.
T o‘maris soch va soqoliga qonlar yopishib qotib qolgan, ko‘zlari
yumuq, dahshatli boshni qo‘liga olib, unga qarab dedi:
— Men seni m a g iu b etib, tirik qolgan bo‘lsam ham, sen
hiyla bilan o ‘g ‘limni nobud qilib, baribir meni ham o ‘ldirding.
Ey Kir! Umr b o ‘yi jang qilib, odam qoniga to ‘ymading, mana
endi to‘yguningcha ich!» deya shivirladi-da, uning boshini qon
bilan to idirilgan meshga soldi. Gerodotning yozishicha, qadimda
turonliklar, xususan massagetlar Quyoshga, Yerga sajda qilganlar.
Ular o ‘z vatanlarini quyosh kabi muqaddas deb bilganlar, T o‘maris
barcha turonliklaming onasi timsolidir. Vatanga sadoqat ramzidir.
Ammo Kir o iim i 0 ‘rta Osiyoni Eron ahamoniylariga tobelikdan
asrab qola olmadi. Kiming o ‘gli Kambis mamlakatda ko‘tarilgan erk
va ozodlik qo‘zg‘olonini bostirdi va hatto u o ‘z otasining jasadini
toptirib maxsus daxmaga solib dafn ham etdi.
Kambisning Bardiya ismli inisi b o iib , uyushtirilgan fitna
tufayli o ‘z ukasini oid iradi. Bu voqea xalqdan sir tutiladi. Miloddan
aw alg i 520-yilda Kambis M ismi istilo etishga otlanadi. Xuddi shu
davrda xalq Bardiya o iim id an xabar topadi va bu to ‘g ‘rida har xil
rivoyatlar to‘qiladi. Miloddan aw alg i 522-yilda Gaumata ismli
zardushtiylar kohini «Men Kiming o ‘g i i Bardiya bo iam an » ,— deb
xalqqa murojaat qiladi va Kambisga qarshi bosh ko‘taradi. Oddiy
xalq Kambisdan aynib, Gaumataga ergashadi. Gaumata Persidada
hokimiyatni q o ig a oladi. Bu voqeadan xabar topgan Kambis zudlik
bilan Misrdan Eronga qaytadi. Ammo y o id a n o m aiu m sabablarga
ko ‘ra halok b o iad i. Gaumata Bardiya nomi bilan shoh bo iad i. U
hokimiyatni q o ig a kiritish jarayonida keng xalq ommasiga tayanadi
va zodagonlarga qarshi choralar k o ‘radi, aholini uch yilgacha davlat
soliqlaridan va harbiy xizmatdan ozod etadi. Bu saroy zodagonlari
noroziligiga sabab b o ia d i. Saroy oqsuyaklari 522-yil 29-sentabrda
Gaumatani o id irib , ahamoniy Doro I ni podsho qilib ko‘taradilar.
Bundan norozi b o ig a n keng xalq ommasining butun mamlakat
b o ‘ylab qo‘zg‘olonlari boshlanadi. Jumladan, M arg‘iyonada Frada
boshchiligida qo‘zg‘olon b o ia d i. Bu qo‘zg‘olon 10-dekabr kuni
II bob. O 'zbekiston hududidagi eng qadim gi davlat tuzilmalari
45
Doro I tomonidan shafqatsizlik bilan bostiriladi. Bihustun qoyalariga
bitilgan kitobasida M arg'iyona qo‘zg‘oloni haqida shunday deyiladi:
«Shoh Doro aytdi: Margush (M apg‘iyona) nomli mamlakat
mendan ajralib ketdi. Qo‘zg‘olonchilar Frada ismli m arg‘iyonalik
kishini o ‘zlariga bosh qilib oldilar. Keyin men Baqtriya satrapi —
xizmatkorim Dadarshishga odam yubordim. Unga shunday dedim:
Bor, meni tan olmayotgan uning lashkarlarini yanchib tashla. Keyin
Dadarshish qo‘shin bilan uning ustiga yurish qilib, m arg‘iyonaliklar
bilan jang qildi. Ahuramazda menga yordam qildi. Ahuramazdaning
irodasi bilan mening qo‘shinlarim dushman kuchlarini yanchib
tashladi. Keyin mamlakat yana meniki b o ‘Idi».
Doro I ga qarshi ko‘tarilgan M arg‘iyonadagi qo‘zg‘olon
0 ‘rta Osiyo viloyatlarida yagona qo‘zg‘olon emasdi. Bunday
qo‘zg‘olon Parfiyada ham ko‘tarilgan. Bu qo‘zg ‘olon miloddan
aw algi 521-yilning yozigacha davom etgan edi. Doro I davrida
ahamoniylarga qarshi erk va ozodlik uchun saklar ham bosh
ko‘targanlar. Buni biz Bihustun yozuvlarida ochiq k o ‘ramiz. Doro
I saklami quvib Orol sohillarigacha borgan. U saklar hukmdorini
asir olganligi, boshqa bir Skunxa ismli lashkarboshini saklaming
o‘zlari Doro I ga topshirganliklari qayd etiladi. Bu voqealar miloddan
aw alg i 5 2 0 -5 18-yillarda yuz bergan. Ahamoniylar hukmronligiga
qarshi ozodlik va erk deb bosh ko'targan xalq qahramonlari timsoliga
Shiroq harakati ham yorqin misol b o ia oladi.
Jangnoma tilidagi mashhur afsona hisoblangan «Shiroq»
tarixiy voqealar asosida vujudga kelgan va barchaning e ’tiborini
o ‘ziga tortgan. Bu qadimgi afsonani birinchi marta yunon tarixchisi
Poliyen o ‘zining «Harbiy hiylalar» degan asarida keltirgan. Asarda
Shiroq — Siyrak deb nomlangan. Afsonada sak qabilasidan chiqqan
otboqar Shiroqning buyuk jasorati, tadbirkorligi, vatanparvarligi
va erkparvarlik fazilatlari hikoya qilinadi. Shiroq o ‘z qabilasi
manfaatlarini himoya qilib, Eron shohi Doro lashkarlariga qarshi
chiqadi va harbiy hiyla bilan uning qo‘shinlarini chalg‘itib, suvsiz,
Qizilqumning dasht-sahrosiga boshlab boradi. Suvsizlik ochlikdan,
darmonsiz qolgan g ‘anim lashkarlari halokatga uchraydi. El-yurt
vayrongarchilikdan saqlab qolinadi.
Asaming eng e ’tiborli, ta ’sirchan joyi shundaki, Shiroqning o ‘zi
ham dushman qo‘lida halok bo‘ladi, lekin Shiroq uchun bu o iim
m agiubsiz o ‘lim edi, uning orqasida ona Vatan himoyasi, katta bir
xalqning taqdiri yotardi. Shiroq o ‘zi halok bo‘lsa-da yurtdoshlarini,
46
VATAN TARIXI
Vatanini katta bir ofatdan saqlab qoldi. Ona Vatan taqdiri, Vatan
mudofaasi asaming bosh mavzuisi b o ‘lib, ajnabiy bosqinchilarga
qaqshatqich zarba berish va ulami o ‘z yurtidan surib chiqarish, mardlik
va jasorat ko‘rsatish esa uning g ‘oyaviy mazmunini tashkil etadi.
«Shiroq» asarida bosqinchilikning barcha kirdikorlari qorala-
nadi va unga minglab la’natlar o ‘qiladi, tinchlik va ozodlik
y o ‘lidagi barcha urinishlar, xalqning Doro I ga qarshi kurashidagi
qahramonliklari yanada ulug‘lanadi. Shiroqning buyuk qahramonligi
bugungi kunda ham og‘izdan og‘izga o ‘tib, Vatan tuyg‘usi bilan
yashayotgan yoshlami vatanparvarlik mhida tarbiyalashda muhim
tarbiya maktabini o ‘tashiga hech bir shubha yo‘q.
Bu ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlar Doro I ni bir qator islohotlar
o ‘tkazishga majbur qilgan. U, hatto saroy zodagonlari huquqlarini
ham cheklab qo‘yadi va qattiqqoilik bilan siyosat olib boradi,
mamlakatda o ‘zining mutlaq hokimiyatini joriy qiladi. Doro I
Gerodot m aium otlariga
qaraganda mamlakatni
satrapliklarga
b o iib idora qilgan. Satraplik tepasida hokim-satrap turgan. U
cheklanmagan hokimiyatga ega b oig an . Uning ixtiyorida harbiy
va fuqarolik hokimiyati markazlashgan edi. Odatda, satraplar faqat
ahamoniylar oilasiga mansub forslardan tayinlangan. Ulaming
faoliyatini doimo nazorat etib turish maqsadida maxsus amaldor-
ayg‘oqchilar qo‘yilgan. Ular, odatda, shahanshohning eng ishonchli
«ko‘z-quloqlari» edilar.
0 ‘rta Osiyo hududi ahamoniylar tomonidan Baqtriya va
M argiyona bilan birga hisoblaganda 12 satraplikka b o iin ib idora
qilingan. Bu satrapliklar podsho xazinasiga har yili 360 talant1 o ip o n
toiagan. Parfiya, Xorazm, Sug‘d va Areya birgalikda 16 satraplikdan
iborat b o iib 300 talant, saklar va kaspiylar esa 15 satraplik b o iib ,
ular har yili Doro I xazinasiga 250 talant o ip o n soliq toiaganlar.
Bundan tashqari, 0 ‘rta Osiyo aholisi shahanshoh xazinasiga
har yili to ia b turgan aniq miqdordagi soliqlarga qo‘shimcha yirik
davlat qurilishlarida ham ishlab berar edilar. Xullas, 0 ‘rta Osiyo
xalqlari miloddan aw alg i V I-IV asrlarda, y a’ni qariyb 200 yil
mobaynida Eron ahamoniylari hukmronligi ostida yashadilar. Ular
doimo erk va ozodlikka intilib kurashdilar. Faqat miloddan aw alg i
1 Talant — soliq miqdori, 1 talant 34 kgga teng boigan. Ammo bu pul biriligi B.Eshovning
asarida 1 talant 30 kg kumushga teng boiganligi ko'rsatilgan (88-bet). A. Sagdullayev, B.Aminov,
0 ‘. Mavlonov, N. Norqulovlaming « 0 ‘zbekiston tarixi: davlat va jam iyat taraqqiyoti» kitobida bir
talant 25,92 kg kumushga tengligi ko‘rsatilgan (43-bet).
II bob. 0 ‘zbekiston hududidagi eng qadim gi davlat tuzilm alari
47
Do'stlaringiz bilan baham: |