стр. 22.
3 0 ‘sha asar, 26-bet.
36
VATAN TARIXI
gildirakli arava — uy yasab olgan edilar. Yuk tashishda ular otlardan
tashqari mollardan ham foydalanganlar». Gerodot fikricha skiflar
kuchli davlatga ega edilar. U shohlik hukmron bo‘lgan skiflar yurtiga
kelgan.
Gerodot
m a’lumotlariga
qaraganda
Kaspiy
dengizidan
sharqdagi tekislik (Qoraqum)da, Amudaryo va Sirdaryoning quyi
oqimida massagetlar qabilasi yashagan. Strabon xorazmiylami ham
massagetlarga kiritadi. Muarrixlar «massaget» nomi biror qavmning
asl nomi emas, balki xalqning maishatini anglatuvchi laqab b o ‘lishi
kerak deydilar. Masalan, «massaget» so‘zi tarkibidagi o ‘zak va
qo‘shimchalami ajratib» «m as’ya» baliq, «ка» yeguvchi, «ga»lar,
y a’ni «baliq, yeguvchilar», degan laqab b o ‘lganini taxmin qiladilar.
Eronliklar xorazmliklami «baliqxo‘rlar» deb kamsitib ataganlari ham
tarixdan m a’lum. Qadim zamonlardan beri siyosiy adovat va umsh
tufayli eronliklar xorazmiylami «baliqxo‘rlar» deb kelgan b o isa,
xorazmiylar ham eronliklami «qizil boshlar» laqabi bilan kamsitib
kelganlar. B a’zi muarrixlar massagetlar sak qavmining harbiy
birlashmasi b o ig an , deb k o ‘rsatadilar.
Sak qavmiga mansub aholi makedoniyalik Aleksandr istilosi-
gacha Sirdaryoning quyi oqimida yashagan b o isa , keyinchalik Karki,
Kalif, Shimoliy A fg‘oniston yerlariga ko‘chib o ‘tganlar, Strabon
ulami «dax», «day» nomlari bilan ataydi. Qadimgi Xitoy manbalarida
ular Amudaryodan janubda yashovchi «daxa» nomi bilan atalgani
aytiladi. Antik manbalarda va fors manbalarida Parfiya, M argiyona,
Baqtriya va Sug‘diyona saklarining ahamoniylar davlatiga boj
to ia b turganlari qayd etiladi. Saklar hozirgi Q ozogiston va Sharqiy
Turkiston, Amudaryo va Sirdaryoning shimolidan tortib to Janubiy
Sibir yerlarigacha b o ig a n to g iar, c h o ila r va dashtlarda ko‘chmanchi
holda yashaganlar. 0 ‘troqlashganlari Sug‘d, Baqtriya va Parkana
xalqlari tarkibiga singib ketganlar.
Xullas, 0 ‘rta Osiyo xalqlarining ajdodlari yozma manbalar,
arxeologiyaga oid topilmalar, toponimik nomlar, folklor ashyolar,
qadimgi yozma bitiklar m aium otlariga qaraganda miloddan
aw alg i bir minginchi yillikda xorazmiylar, so‘gdlar, baqtriyaliklar,
massagetlar, saklar, daxlar kabi qabilalar va elatlar yashaganlar. Bu
qabila va elatlar ular yashagan o ik a la r nomi bilan atalgan: xorazmiy
lar — Amudaryoning quyi oqimi, baqtriyaliklar — Surxondaryo
vohasi, shimoliy A fg‘oniston va janubiy Tojikiston yerlari,
II bob. O 'zbekiston hududidagi eng qadim gi davlat tuzilm alari
37
sug‘diylar — Zarafshon vodiysi, Qashqadaryo vohasi, chochliklar —
Toshkent vohasi, parkanaliklar — Farg‘ona vodiysi.
Ammo tarix fani oldida turgan bir muammo bor, u ham b o ‘Isa
0 ‘rta Osiyoda ahamoniylar davlatiga qadar mavjud bo‘lgan ilk
davlat birlashmalari tarixini chuqur tadqiq etish masalasidir. To‘g ‘ri,
bir qator muarrixlaming yozma asarlarida yuqorida qayd etilgan
katta Xorazm va Baqtriya podsholigi haqida qaydlar bor. Ammo
bu manbalar xronologik tartiblarda berilmagan, uzuq-yuluq va juda
qisqa xabarlardan iborat, xolos. Ulaming kattagina qismi afsonaviy
tavsifdadir.
«Katta
Xorazm»
davlati
to‘g ‘risida
xorazmshunos
olim
S.P.Tolstov, yevropalik olimlar V.Xenining, l.Gersevichlar va birin
chi o ‘zbek arxeolog olimi Yahyo G ‘ulomov ham qimmatli xulosalar
beradilar. Jumladan, S.P.Tolstov Zardushtning vatani A r’yanam
Vaychax — Xorazm bo‘lgan deydi. Uning xulosasiga ko‘ra Zardusht
vatani A r’yanam Vaychax Daitiya daryosining sohilida joylashgan.
S.P.Tolstov va boshqa bir qator olimlar Daitiya bu Amudaryodir
deydilar. Olimning xulosasiga ko‘ra Zardusht shu zamindan chiqib
boshqa viloyatlarga o ‘z ta’limotini tarqatgan: Gerodot Xerimd
va M urg‘ob daryolarini o ‘zaro taqqoslab, hozirgi Hirot va Mari
viloyatlari ham xorazmiylar yerlari bo‘lgan degan g ‘oyani beradi.
Bundan shu narsa anglashiladiki, yunon tarixchisi Gerodotning
asosli m a’lumotlariga qaraganda, miloddan aw alg i V II-V I asrlarda
Xerimd Tajan vohasi, y a’ni hozirgi Turkmaniston hududlari xo
razmiylar yerlari bo‘lgan. Xorazmda hukmronlik qilgan eng qadimgi
sulolalar to‘g‘risida m a'lum otlar saqlanmagan. Ammo rivoyat
va afsonalarga ko‘ra Xorazmning eng qadimiy siyosiy sulolalari
sifatida Siyovushiylar tilga olinadi. Abu Rayhon Beruniy «Qadimgi
xalqlardan qolgan yodgorliklar» kitobida Xorazmga aholi mi-
lodimizdan a w alg i 1292-yilda kela boshlagan deb ko‘rsatadi.
Afsonaviy Siyovushning Turon zaminiga kirib kelgan sanasini esa
milodimizdan aw alg i 1200-yilda deb belgilaydi1.
Ammo «Katta Xorazm» davlatining yaxlit tarixi, uning qachon
inqirozga uchraganligi haqida yozma m a’lumotlar saqlanmagan.
Biroq shu narsa m aium ki, «Katta Xorazm» yerlarining ko‘pgina
janubiy viloyatlari Midiya davlati davridayoq Xorazmdan ajralib
ketgan, yana bir katta qismini esa fors ahamoniylari bosib olgan.
1 Абу Ращ он Беруний. Танланган асарлар. 1-жилд. - Т., «Фан» нашриёти, 1968,18-20-бет-
лар.
