Bobur n o m id a g ia n d ijo n davlat universiteti ru stam bek shamsutdinov, shodi k a rim o V


  O  Z B E K IST O N   H U D U D ID A G I  E N G   Q A D IM G I



Download 11,52 Mb.
Pdf ko'rish
bet21/253
Sana31.12.2021
Hajmi11,52 Mb.
#219543
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   253
Bog'liq
2 5467894839875994463

2.  O  Z B E K IST O N   H U D U D ID A G I  E N G   Q A D IM G I 

D A V L A T   TU Z IL M A L A R I

0 ‘zbek  davlatchiligining  tam al  toshlari 

bundan  2700  y il  muqaddam  ayni  Xorazm 

vohasida  q o ‘yilgan.  Shu  m a ’noda, 

milliy 

davlatchiligimiz  tarixi  Misr,  Hindiston,  Yuno- 

niston,  Eron  kabi  eng  qadimiy  davlatlar  tarixi 

bilan bir qatorda turadi.

Islom   K A R IM O V

Mustaqillik tufayli  Vatanimiz  davlatchilik tarixini  anglash, tadqiq 

etish,  o ‘rganish  sari  katta  yo‘l  ochildi.  Bunda  Yurtboshimizning 

shaxsan  o ‘zi  tomonidan  o ‘zbek  davlatchiligi  konsepsiyasini  yaratish 

va  shu  asosda  davlatchiligimizning  chin  tarixini  bunyod  etish 

vazifasi  qo‘yildi.  Ana  shu  vazifani  bajarish  borasida  tarixchilar, 

huquqshunoslar,  siyosatshunoslar milliy g‘oya,  mustaqillik mafkurasi 

ruhida yozilgan bir qator tadqiqot  ishlarini  nashr qildilar.

Bu  o ‘rinda  Azamat  Ziyoning2  monografik  tadqiqotini  ko‘rsatish 

mumkin.  Asarda  mavzuning  o ‘rganilganlik  darajasi,  manbaviy  asosi 

umumlashtirilib  berilgan.  Kitob  besh  bobdan  iborat  bo‘lib,  unda 

0 ‘rta  Osiyodagi  ilk davlatchilik,  o ‘rta asrlardagi  o ‘zbek davlatchiligi, 

jumladan,  Amir  Temur  va  Temuriylar  davlati,  Shayboniylar, 

Ashtarxoniylar davlatlari,  o ‘zbek xonliklari tarixi umumlashtirilgan.

Mualliflar  jamoasi  (A.Sagdullayev,  B.Aminov,  0 ‘.Mavlonov, 

N.Norqulov)ning  « 0 ‘zbekiston tarixi:  davlat va jamiyat taraqqiyoti.  1 

qism3»  kitobida 0 ‘zbekiston  hududida davlatchilikning kelib  chiqishi 

va  uning  rivoj lanish  bosqichlari,  qadimgi  va  o ‘rta  asrlardagi  o ‘zbek 

davlatchiligi  tizimidagi  siyosiy,  ijtimoiy-iqtisodiy  va  madaniy  hayot 

va uning  o ‘ziga xos  xususiyatlari  keng  va  katta  hajmdagi  arxeologik, 

etnologik,  antrapologik  va  yozma  manbalar  asosida  yoritilgan.

'  «Узбекистон  миллий  энциклопедияси».  -   Т.:  Давлат  илмий  нашриёти,  2005,  8-жилд, 

353-бет.

Зиё  Азамат.  Узбек  давлатчилиги  тарихи.  Энг  кадимги  даврдан  Россия  босцинига 

кадар. -  Т.:  «Шарк». 2000.  365-бет.

3 Сагдуллаев А., Аминов 

Мавлонов  У.,  Норцулов Н.  Узбекистон тарихи.  Давлат ва жа- 

мият таравдиёти. -  Т.:  «Академия», 2000.  271-бет.




32

VATAN  TARIXI

Asarda  davlatchilik  mexanizmini,  boshqaruv  tizimini  ochib  beruvchi 

qator  chizma  (sxema)lar  berilganki,  ular  orqali  masala  mohiyati, 

shakl-shamoili  o ‘quvchida  yaxshi  tushuncha  hosil  qiladi.

Taniqli  davlatshunos,  huquqshunos  olim  Halimboy  Boboyev- 

ning  « 0 ‘zbek  davlatchiligi  tarixi»  kitobida  o ‘zbek  davlatchiligi 

tarixi  eng  qadimgi  davrdan  o ‘rta  asrlarga  qadar  mavjud  turkiy, 

forsiy,  arab,  xitoy,  rus  tillaridagi  manbalar  asosida  keng  va  chuqur 

yoritgan.  Asarda  o ‘zbek  xalqining  davlatchilik  tarixi  dunyodagi 

qadimgi  Misr,  Hindiston,  Xitoy  kabi  davlatlar  tarixi  bilan  barobar 

bo‘lib,  bundan  taxminan  uch-to‘rt  ming  yillar  avval  shakllangan. 

Bugungi  kunga  kelib,  davlatchilik  tarixi  masalasi  turli  yangi  ilmiy 

adabiyotlarda ko‘rib  chiqilgan (E.  Rtveladze, A.  Saidov, D. Alimova), 

jumladan,  quiydagi  muammolar:  davlatchilik  tushunchasi  va  uning 

kelib  chiqishi,  davlat  kelib  chiqishida  nazariyalaming  ko‘p  xilliligi, 

0 ‘zbekistonda qadimgi  davlatchilikning  qaror topishi  va rivojlanishi, 

davlatlar  rivojlanishini  davrlarga  b o iish ,  0 ‘zbekiston  hududidagi 

qadimgi davlat turlari tahlil qilingan1.

B.Eshovning  « 0 ‘zbekiston  davlatchiligi  tarixi2.  I  qism»  o ‘quv 

qoilanm asida 0 ‘zbekistondagi eng qadimgi davlatlaming shakllanish 

va  rivojlanish  bosqichlari, 

davlatchilik  tushunchasi,  qadimgi 

Baqtriya,  Xorazm  va  Sug‘diyona,  0 ‘rta  Osiyodagi  ahamoniylar 

davridagi  boshqaruv,  Q ang‘,  Davan,  Kushon  davlatlari,  antik  davr 

shaharsozlik  an’analari,  Avesto  davlatchilik  tarixini  o ‘rganishdagi 

muhim  manba  masalalari  o ‘z  aksini  topgan.  Shuningdek,  asarda 

Eftaliylar,  Turk  xoqonligi,  Arab  xalifaligi  davridagi  boshqaruv 

tizimi  faktik  materiallar  asosida  tahlil  qilingan.  Ayniqsa,  Tohiriylar, 

Safforiylar,  Somoniylar,  Qoraxoniylar,  G ‘aznaviylar,  Saljuqiylar, 

Xorazmshohlar  davlatlari  boshqaruv  tizimlari  va  bu  davlatlardagi 

ijtimoiy,  iqtisodiy  va  madaniy  hayot  taraqqiyoti  umumlashtirilgan. 

M uallif davlatchilik  tarixi  masalalari  bo‘yicha  so‘nggi  yillarda  nashr 

qilingan  ilmiy  adabiyotlar  hamda  yordamchi  fanlar  tadqiqotlaridan 

keng  foydalangan.  Q oilanm ada  ilk  davlatlar  paydo  b o iish i  va 

rivoj lanishining  davrlarga  b oiinishi,  davlat  boshqaruvida  siyosiy, 

mulkchilik  va  harbiy  tizim,  shuningdek,  boshqaruvda  mansablar  va 

xizmatlar chizma (sxema)lar orqali keng k o ia m d a yoritilgan.

Ртвеладзе  Э.Б.,  Саидов A.X.,  Абдулаев  Э.Б.  Кадимг и  Узбекистан  цивилизацияси:  дав- 

латчилик иа хукук тарихидан лавхалар. —  Т.: Adolat. 2001. —  415-bet.  История государствен­

ности  Узбекистана.  Т.1.  —  Т.:  Узбекистан,  2009  /  Масъул  мухдррирлар  Э.В.  Ртвеладзе,  Д.А. 

Алимова.


Эшов Б.  Узбекистан давлатчилик тарихи.  I кием. -  Т.:  «Маърифат»., 2009.  269-бет.


II bob.  0 ‘zbekiston hududidagi eng qadimgi davlat tuzilm alari

33

Q oilanm aning  afzallik  tomonlaridan  yana  biri  har  bir  mavzu 



yuzasidan  tayanch  so‘zlar,  savol  va  topshiriqlar,  foydalanish  uchun 

adabiyotlar ro ‘yxati,  izohli  lug‘at berilganligidir.

B.Eshovning  navbatdagi  «Qadimgi  0 ‘rta  Osiyo  shaharlari 

tarixi1»  o ‘quv  qoilanm asida  ham  o ‘zbek  davlatchilik  tarixiga  oid 

m a’lumotlar,  tarixiy  umumlashmalar  berilgan.  Ayniqsa,  shahar- 

davlat  to ‘g ‘risidagi  materiallar  diqqatga  sazovordir.  Bu  asaming 

ham  metodik  saviyasi  talab  darajasida.  Unda  tayanch  so‘zlar,  savol 

va  topshiriqlar,  foydalanish  uchun  adabiyotlar  ro ‘yxati  keltirilgan. 

Xullas,  0 ‘zbekiston  hududidagi  ilk  davlatchilikning  maydonga 

kelishi  va  uning  bosqichlari  jarayoni  yuqoridagi  asarlarda  fanning 

eng  so‘nggi yutuqlari asosida yoritib berilgan.

Shu  boisdan  biz  mazkur  masalani  u  qadar  keng  va  atroflicha 

tahlil  qilishni  lozim ko‘rmadik va  qadimgi  davlatlarning  shakllanishi 

haqidagi m a’lumotlami umumlashtirish bilan kifoyalandik.

Vatanimiz  hududidagi  eng  qadimgi  davlatlar  tarixini  o ‘rga- 

nishda  bizga  arxeologiyaga  oid  qazishmalar  natijalari,  mahalliy 

yozma  adabiyotlar,  masalan,  «Avesto»,  Bemniyning  «Osorul- 

boqia»  (Qadimgi  xalqlardan  qolgan  yodgorliklar)  kabi  asarlar, 

qadimgi  fors  yozuvlari,  yunonlik,  xitoylik  mualliflar yozib  qoldirgan 

meroslar,  asarlar  yordam  beradi.  Ana  shu  hujjatlaming  guvohlik 

berishicha o ‘tmish ajdodlar miloddan aw algi  1-mingyillik boshlarida 

temimi  kashf  etdilar.  Natijada  har  qanday  taraqqiyotning  turtkisi 

bo‘lib  kelgan  mehnat  qurollarining  takomillashuvi  uchun  keng 

imkoniyat  ochildi.  Oqibatda  inson  faoliyati  kengaydi  va jadallashdi. 

0 ‘tkazilgan  ilmiy  tadqiqotlar  shuni  ko‘rsatadiki,  miloddan  aw algi 

1-mingyillikning  birinchi  yarmidayoq  mintaqada  tog‘  jismlarini 

(temir,  qalay,  qo‘rg ‘oshin  va  h.  k.)  qayta  ishlash,  ulardan  jang, 

mehnat  qurollari  yasash,  kulolchilik  to ‘quvchilik,  qumvchilik, 

zargarlik kabi  sohalarda foydalanish keng y o ig a  qo‘yilgan.

Bundan tashqari xuddi  o ‘sha davrda, y a’ni miloddan aw alg i IX - 

VIII  asrlarda  Xorazmda  uzunligi  bir  necha  kilometmi  tashkil  etgan 

sun’iy  sug‘orish  kanallari  ishlab  turgani  tarixdan  m a’lum.  Bu  hoi 

sun’iy sug'orish ishlari avlod-ajdodlarimizning qehqonchilik hayotida 

katta  o ‘rin  tutganligini  ko‘rsatadi.  Darhaqiqat,  qadimdan  Xorazm 

vohasi  don,  moy  bemvchi  o ‘simliklami  yetishtiradigan,  polizchilik,

Эшов Б. Кддимги Урта Осиё шахдрлари тарихи. -  Т.:  «Университет» 2006. 235-бет.




34

VATAN  TARIXI

bog‘dorchilik,  uzumchilik  xo‘jaligi  munosib  ravishda  rivoj  topgan 

o ‘lkalardan  biri  b o ig an .  Bunday  katta  hajmdagi  xo‘jalik-ijtimoiy 

ahamiyatga  molik  ishlami  e ’tiborli  va  nufuzli  kuchga  ega  b o ig a n  

davlat  tuzilmasi  b o im asa  uni  amalga  oshirib  boim asligi  aniq. 

Zero  miloddan  aw algi  1  minginchi  yilning  birinchi  yarmidayoq 

0 ‘zbekiston  hududida  dastlabki  davlat  tuzilmalari  boiganligiga 

hech  qanday  shubha  y o ‘q.  Turli  yozma  manbalarda  bu  davrda  bir 

necha  qadimgi  davlatlar  boiganligi  tilga  olinadi.  Bular:  Xorazm  —  

Amudaryoning  quyi  oqimidagi  shimoliy  yerlar,  Baqtriya  —   hozirgi 

Surxondaryo,  Tojikistonning  Amudaryoga  yaqin  yerlari  va  Shimoliy 

A fgLoniston  hududlari,  Sug‘diyona  —   Zarafshon  daryosidan  suv 

ichgan  yerlar  va  Qashqa  vohasi  hududlaridir.  Quldorlik  davlati  0 ‘rta 

Osiyo  sharoitida  nisbiy  xarakterga  ega.  Quldorlik  davlati  b o iib  

mintaqada  tom  m a’noda  sodir  boim agan.  X oLsh,  quldorlik jamiyati 

xususida qanday fikr bayon qilish mumkin?

Quldorlik  jamiyati  kishini  kishi  tomonidan  ekspluatatsiya  qi- 

linishiga  asoslangan  jamiyatdir.  Qadimgi  Sharq,  Yunoniston  va  Rim 

jamiyatlarida  shunisi  bilan tavsifga  loyiqki,  quldorlar va qullar asosan 

qarama-qarshi  sinflar b o iib   kelgan.

0 ‘tmishdan  m aium ki,  eng  qadimgi  ilk  davlatchilik  birlash- 

malari  bu  miloddan  aw alg i  IV—III  mingyilliklarda  vujudga  kelgan 

Mesopotamiya  va  Misr  hisoblanib,  qolgan  hududlarda  esa  keyinroq, 

ya'ni  miloddan  aw algi  II—I  mingyilliklarda  vujudga  kelgan  va  rivoj 

topgan.


0 ‘rta  Osiyoda  miloddan  aw algi  I  mingyillikning  boshlarida 

vujudga  kelgan  Baqtriya,  Xorazm  kabi  davlatlar  Rim  va  Yuno- 

nistonga nisbatan birmuncha boshqacha y o id a n  rivojlanib bordilar.

Agar  Yunoniston  va  Rimda  qulchilik  munosabatlari  ijtimoiy 

taraqqiyotning  eng  yuqori  choLqqisiga  ko‘tarilgan  va  ijtimoiy 

turmush  tarzi  to ia   tarzda  belgilangan  b o isa ,  0 ‘rta  Osiyoda  uning 

aksini  ko‘ramiz.  Bu  yerda  qulchilikning  ayrim  elementlari  m aiu m  

tarzda  mavjud  b oisa-da,  jam oa  mavqeyi  katta  boiganligidan  u 

taraqqiyotning yuqori  darajasiga ko‘tarila olmagan.

0 ‘rta  Osiyoning  o ‘ziga  xos  tabiiy,  geografik  va  x o ‘jalik  iqti­

sodiy  sharoitlari,  xususan  bu  yerda  sug‘orma  dehqonchilik  mada- 

niyatining  ustunligi  qullar  mehnatiga  nisbatan  erkin  dehqonlar 

mehnatini  ustunroq  mavqeda  boiish in i  ta’minladi.  Chunki  dehqon 

k o ‘p  ishlasa,  ko‘p  hosil  yetishtirsa,  ko‘p  daromad  va  foyda  oladi, 

qul  esa  ishlasa-ishlamasa  xo‘jayin  beradigan  bir  burda  non  uning



II bob. 0 ‘zbekiston hududidagi eng qadim gi davlat tuzilmalari

35

uchun  o ‘zgarmas  nasiba  bo‘lgan.  Shu  boisdan  0 ‘rta  Osiyoda 



qulchilik  Misr,  Bobil,  Yunoniston  singari  davlatlardagidek  sinfiy 

jamiyat  darajasida  rivoj lanmagan.  Yozma  manbalarda  qadim 

zamonlarda  Amudaryo— Oks,  Sirdaryo— Yaksart  va  Zarafshon 

esa  Politimet  deb  atalgan.  0 ‘rta  Osiyoning  keng  cho‘l  hududlarida 

yashagan  xalqlar  Yunon  manbalarida  skiflar  nomi  bilan  yuritilgan. 

Skiflar 


tarixi 

to ‘g ‘risida 

yunon 

muarrixlari  juda 



qimmatli 

m aium otlar  beradilar.  Jumladan,  Pompey  Trog  skiflami  dunyodagi 

eng  qadimiy  xalqlardan  biri  deb  hisoblaydi,  qadimiylikda  ular 

misrliklar  bilan  bahslashadilar.  «Skif»  so‘zi  xalqning  aniq  nomi 

emas,  balki  ulaming  turmushini  sifatlovchi  m a’noni  anglatgan. 

Yunon  muarrixlarining  m a’lumotlariga  qaraganda  skiflar  qadimda 

g ‘arbda  Dnepr  daryosidan  tortib  sharqda  Tyanshan  tog‘larigacha 

cho‘zilgan  dasht  va  sahrolarda  yashaganlar.  Ulaming  qabilalari 

massaget,  dah,  sak  (shak),  derbik  kabi  nomlar  bilan  atalgan.

Qadimgi  skif  qibilalarining  Volga,  Don,  Dnepr,  Dunay  daryo- 

lari  bo‘ylarida  yashaganliklarini  qayd  etgan  olim  A.B.Ditmer 

«Skifiyadan  Elefantingacha»  nomli  asarida:  «Skiflar  0 ‘rta  Osiyodan 

tarqalgan  edi»1,  deydi.  Uning  yozishicha,  skiflaming  tili  sharqiy 

Eron  tillari  guruhiga  kiradi  va  sak  va  massaget  qabilalari  bilan 

urug‘doshdirlar.

Hikoya  qilishlaricha  Lipoqsoydan  tarqagan  skiflami  «axvatov- 

lar»  deb  atashgan.  0 ‘rtancha  o ‘g ‘il  Arpaqsaydan  tarqalgan  skiflami 

«katiaram»  va  «troniyamlar»  deyishgan.  Kichik  o ‘g ‘il  shoh 

Qoloksaydan tarqagan skiflami  «paralatam»  deb nomlaganlar.  Skiflar 

shohi  ulami  «skolotlar»  deb  atagan.  Skiflar  esa  ulami  ellinlar  deb 

atashgan,  «Bu  voqea  Doroning  skiflar  yeriga  hujumidan  ming  yillar 

ilgari b o iib   o ‘tgan edi»2.

Yunon  muarrixlari  bergan  m aium otlarga  qaraganda  skiflar 

dehqonchilik  va  chorvachilik  bilan  shug‘ullanganlar.  Ular,  deydi 

Gerodot:  «...bug‘doy,  piyoz,  sarimsoq  va  mosh  iste’mol  qilganlar. 

Ular bug‘doyni  faqat o ‘zlari  uchungina  ekib  qolmasdan,  balki  savdo- 

sotiq uchun ham ekardilar»3.

Gerodot  skiflaming  chorvachilik  ishlariga  ham  qiziqib  qaraydi. 

Ko‘chmanchi  skiflar  ko‘chganda  qulay  b o isin   uchun  namatdan


Download 11,52 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   253




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish