Bobur n o m id a g ia n d ijo n davlat universiteti ru stam bek shamsutdinov, shodi k a rim o V

Doro  I  ga soliq  to ‘lovchi 

l -Hayot daraxti (oltin,  m il.aw .

saklar  (barelyev). 

3-2-asrlar). 2.  Ikki grifon tajovuzining

daf qilayotgan  sak aksi tushurilgan 

feruz va yoqut ko'zli  oltin baldoq.

Miloddan  aw algi  IV  asrda  xorazmiylar  Amudaryoning  quyi 

havzasidagi hududi  «qadimgi  Xorazm»  davlatiga uyushdi.  Bu davrda 

Farasman  degan  podshoh  o ‘tganligi  yozma  manbalarda  tilga  olinadi. 

Yunon  muarrixlari  bergan  ma'lumotlarga  qaraganda  makedoniyalik 

Aleksandr Hindikush to g ia ri  osha Baqtriya va  Sug‘diyonaga bostirib 

kelganda  Farasman  katta  sovg‘a-salomlar  bilan  uning  huzuriga  o ‘z 

qo‘shinlari bilan keladi va agar Aleksandr shimolga tomon yurmoqchi 

bo ‘lsa yordam berajagini  bildiradi.  Bu bilan Farasman makedoniyalik 

Aleksandming  Xorazm  ustiga  qo‘shin  tortib  borishining  oldini  olgan

0 ‘rta  Osiyoda  ahamoniylar  bosqiniga  qadar  tashkil  topgan 

ikkinchi  davlat  —   Baqtriya  podsholigidir.  Bu  podsholik  haqidagi 

m aium otlar  yunon  muarrixlari  asarlarida  uchraydi.  Jumladan, 

tarixchi  va  tabib  Ktesiy  Ossuriya  podshosi  Ninning  Baqtriyaga 

qilgan  harbiy  yurishi  haqida  m aiu m ot  beradi.  Nin  baqtriyaliklaming 

jangovarliklarini bilgan bo‘lsa-da, juda katta qo‘shin bilan Baqtriyaga 

hujum boshlaydi, baqtriyaliklar o ‘z davlatlari poytaxti Baqtra (hozirgi 

Balhjni  mustahkam  mudofaa  qo‘rg ‘oniga  aylantiradilar.  Baqtriya 

hukmdori  Oksiart  vatan  himoyasiga  400  ming  kishidan  iborat  katta 

qo‘shinni  hozirlaydi.  Baqtriya  qo‘shinlari  ossuriyaliklami  katta 

talafotga  uchratadi.  Biroq jang maydonida ulaming asosiy  qo'shinlari 

tugagach  baqtriyaliklar  chorasiz  chekinadilar.  So‘ngra  baqtriyaliklar 

kichik-kichik  guruhlarga  boiinishib,  shaharlami  mudofaa  qilishga 

o ‘tadilar.  Nin  bundan  ustalik  bilan  foydalanadi  va  shaharlami  birin- 

ketin  qo‘lga  kiritadi.  Ammo  poytaxt  Baqtrani  ossuriyaliklar  egallay 

olmaydilar.  Ossuriyaliklaming  shahami  egallashga  qaratilgan  barcha 

urinishlari muvaffaqiyatsiz tugaydi.

Bu  o ‘rtada  Nin  qo‘shinlariga  uning  rafiqasi  Semiramida  boshliq

---

II bob.  0 ‘zbekiston hududidagi eng qadim gi davlat tuzilmalari

39

yangi  qo‘shin  kuchlari  kelib  qo‘shiladi.  Shundan  so‘ng  uzoq  davom 

etgan  shahar  qamali  va  ketma-ket  qilingan  hujumlar  oqibatida 

Baqtra  shahri  egallanadi.  Uning boyligi  talanadi.  M a’lum  bir muddat 

o ‘tgach,  Midiya  bilan  Ossuriya  o ‘rtasida  urush  kelib  chiqadi.  Yunon 

muallifi  Ktesiy  ana  shu  voqea  munosabati  bilan  yana  Baqtriyani 

eslaydi.  Uning  m a’lumotiga  qaraganda  Baqtriya  Ossuriya  tomonida 

turib  Midiyaga  qarshi  qo‘shin  tortib  borgan.  Bundan  xabar  topgan 

Midiya  aslzodalari  Baqtriya  qo‘shini  lashkarboshisi  va  uning 

qo‘shinlarini  o ‘z  tomonlariga  ag‘darib  olganlar.  Midiya  va  Baq- 

triyaning  birlashgan  qo‘shinlari  Ossuriya  qo‘shinlariga  katta  ta- 

lafot  yetkazadilar,  Ktesiy  ahamoniylar  podshosi  Kir  II  ning  0 ‘rta 

Osiyoga  yurishi  munosabati  bilan  uchinchi  marta  Baqtriya  haqida 

to ‘xtaladi.  U  bergan  m a’lumotda  Kir  dastlab  Baqtriyani  egallay 

olmaydi.  Faqat  baqtriyaliklar  Midiya  podshosi  Astiagning  Kimi 

o ‘zining  qonuniy  vorisxo‘ri  sifatida  tan  olganligini  eshitgach,  unga 

qarshiliksiz  taslim  b o ‘ladilar.  Shu  paytga  qadar  Ktesiy  xabarlari 

afsona  va  uydirmalardan  iborat  deb  baholandi.  Holbuki,  Ktesiy  o ‘zi 

yozib  qoldirgan  xabarlarini  to ‘qib  yozgan  emas,  balki  ahamoniylar 

podshosi  Artakserks  II  davrida u  Eronda  saroy  tabibi  bo‘lib  ishlagan

---

40

VATAN  TARIXI

edi.  0 ‘sha  davrda  saroy  tarixchilari  va  hukmron  doira  vakillari  bilan 

bir necha bor suhbatda b o ig a n  Ktesiy ulaming  og‘zidan ahamoniylar 

podsholigi  haqidagi  tarixiy  voqealami  eshitib,  o ‘sha  hikoyalar 

asosida va  o ‘zi  shaxsan  ko'rgan-bilganlari  haqida xotirot  kundaliklar 

yozib qoldirgan.

Ktesiy  m aium otlari  asosida  tarixiy  haqiqat  borligiga  hech 

qanday  shubha  b o iish i  mumkin  emas.  Chunki  Baqtriya  bilan 

Ossuriya  o ‘rtasida  tarixiy  aloqalar  b o ig an ligi  inkor  etib  b o im ay - 

digan  haqiqatdir.  Baqtriyadan  o ‘z  davrida  Ossuriyaga  ikki  o ‘rkachli 

tuyalarda  lojuvard olib  borilgan.  Sargon II  davriga (miloddan aw alg i 

VIII  asr)  oid  manbalarda  bu  haqda  xabarlar  beriladi.  Bu  xabarlarda 

Ossuriya  ayg‘oqchisi  Baqtriyaning  ichki  tumanlariga  kirib  borgani 

va  o ‘z  podshosiga  Baqtriya  lazuriti  haqida  m aiu m ot  bergani  haqida 

hikoya  qilinadi.  Jumladan,  Ossuriya  ayg‘oqchisining  xabarlaridan 

birida  shunday  deyiladi.  «Podshohim,  mening  lazurit  qidirib  to g ii 

joylarga  borganimni  janobi  oliyim  bilmaydilar.  Men  lazurit  olib 

ketayotganimdan  xabar  topgan  mahalliy  xalq  menga  qarshi  g ‘alayon 

k o ‘tardi.  Agar  hazrati  oliylari  lozim  topsalar,  bu  tomonlarga  qo‘shin 

yuborsin  va  lazuritni  olib  ketsin.  Faqat  men  mahalliy  xalqqa 

yaqinlashmayman  va  ular  bilan  birga  suv  ham  ichmayman,  bir 

dasturxon atrofida oitirm aym an ham 1».

Bundan  tashqari,  Gerodot  asarlarida  ham  Baqtriya  haqida  b a’zi 

bir m a’lumotlar uchraydi.  Jumladan, u Kiming Midiya podshosi Krez 

ustidan qozongan g'alabasi haqida hikoya qilar ekan,  endi Kir y o iid a  

Bobil,  Baqtriya xalqi,  saklar va misrliklar turadi,  deb qayd etadi.

Yunon  mualliflarining  «qadimgi  Baqtriya  podsholigi»  haqidagi 

hikoyalari  zaminida  tarixiy  haqiqat  borligini  Janubiy  Baqtriyada 

O ltin-1  va  O ltin-10  hamda  Baqtra  shahri  vayronalarida,  Shimoliy 

Baqtriyada  esa  Kuchuktepa,  Qiziltepa,  Tallashkantepa,  Bandixon-2 

kabi  yodgorliklarida  olib  borilgan  arxeologiyaga  oid  qidimv 

topilmalari ham isbotlaydi.

Xulosa shuki,  0 ‘rta Osiyoni  ahamoniylar saltanati bosib  olgunga 

qadar  (bu  voqealar  miloddan  aw alg i  V I-V   asrlarda  sodir  b o ig a n  

edi)  bu  zaminda  ikkita  davlat  mavjud  b o igan.  Bu  davlatlar  Xorazm 

va  Baqtriya  podsholigi  edi.  Bu  davlatlaming  hududiy  doirasi, 

ichki  davlat  tarkibi  va  ijtimoiy-iqtisodiy  hamda  madaniy  aloqalari 

to ‘g ‘risida «Avesto» asari va yunon muarrixlari qisqacharoq b o isad a, 

b a’zi bir m aium otlam i beradilar.

'Аскаров А.  Узбекистан тарихи. -  Т., «Укитувчи» нашриёти,  1994 йил,  119-бет.

---

II bob.  O 'zbekiston hududidagi eng qadimgi davlat tuzilmalari

41

0 ‘rta  Osiyoning  eng  qadimiy  oikalaridan  yana  biri  Sug‘- 

diyonadir,  bu  o ik a   qadimda  hozirgi  Samarqand,  Qashqadaryo, 

Navoiy  va  Buxoro  viloyatlari  hududida  shakllangan.  Tarixiy  yozma 

manbalarda  miloddan  aw algi  V I-IV   asrlarda  Sug‘diyona  aholisi 

ahamoniylarga  katta  o ‘lpon  to ‘lab  turganligi  ta’kidlanadi.  Sug‘d 

tili  qadimda  va  ilk  o ‘rta  asrlarda  jahon  savdo  tili  sifatida  katta 

nufuzga  ega bo'lgan.  Bu  davlatning  poytaxti  Samarqand  Sharq bilan 

G ‘arbni  savdo-iqtisodiy  jihatdan  b o g iag an   «Buyuk  ipak  yo‘li»da 

Sharq  darvozasi  hisoblangan.  Samarqandning  tub  yerli  aholisi 

olimlaming  m a’lumotlariga  qaraganda  bu  shahami  Smaraqansa  deb 

atagan.  Keyinchalik  sug‘d  tilida  Samarqand  deb  atala  boshlagan. 

Qadimshunos  olim  A.Asqarovning  « 0 ‘zbekiston  tarixi»  kitobida 

ta ’kidlashicha,  Samarqand  turkiycha  Semizkent,  Xitoy  manbalarida 

Kan  deb  yuritilgan.  0 ‘lkamizda  olib  borilgan  arxeologiyaga 

oid  qazilma  ishlari  Sug‘diyonada  yashagan  aholining  yuksak 

dehqonchilik  madaniyatiga  ega  boiganliklarini  ko‘rsatadi.  Bu  yerda 

hunarmandchilik ham rivoj  topgan.