Bobur n o m id a g ia n d ijo n davlat universiteti ru stam bek shamsutdinov, shodi k a rim o V

II  B O B

O'ZBEKISTON  HUDUDIDAGI  ENG  QADIMGI 

DAVLAT  TUZILMALARI.

CHET  EL  BOSQINCHILARIGA  QARSHI  KURASH. 

(MILODDAN  A W A LG I  BIRINCHI  MINGYILLIK)

1.  U R U G ‘C H IL IK   JA M O A SIN IN G   Y E M IR IL ISH I 

VA  U N IN G   SA B A B L A R I

Miloddan  aw alg i  ikkinchi  mingyillikning  oxiri  birinchi  ming- 

yillik  boshlarida  jam iyat  tuzimining  asosini  ota  urug‘doshligi 

jamoalari  «patriarxat»  tashkil  etgan.  Umumiy  bir  hududda  yashab, 

bir  tilda  so‘zlashgan  bir  qancha  urug‘lar  bir  qabila  hisoblangan. 

Urug‘  boshliqlari  yig‘ilib  qabila kengashini  tashkil  etgan.  Eng  kuchli 

va  obro‘li  urug‘  boshlig‘i  qabila  boshlig‘i  bo‘lib  saylangan.  Bunday 

jarayon  0 ‘rta  Osiyo,  xususan,  hozirgi  0 ‘zbekiston  hududlarida 

miloddan  aw alg i  birinchi  mingyillik  boshlariga  kelib,  temir  asriga 

o ‘tish jarayonida ro ‘y bergan.

Temirdan  biror  buyum  yasash  ko‘p  mehnat  talab  qilgan.  Temir 

1500°C  mis  1000°C  bronza  300°Cda  eriydi.  Shunga  qaramasdan 

temir  ularga  qaraganda  ko‘p  afzalliklarga  ega  bo‘lib,  ulardan 

qattiqroq edi1.

Mehnat  qurollarini  yasash  uchun  temirdan  foydalanish,  eng 

avvalo,  dehqonchilik  texnikasi  rivojiga  ta ’sir  o ‘tkazdi.  Temir  uchli 

omochlar,  temirboltalar paydo b o id i.  Bu mehnat qurollari katta-katta 

maydonlami  o ‘zlashtirib  ziroatchilikni  rivojlantirishga  imkon  yaratib 

berdi.  0 ‘rta  Osiyodan  topilgan  eng  qadimgi  temirdan  yasalgan 

buyumlar  miloddan  aw alg i  IX-VIII  asrlarga  oid  b o isa-da,  ulardan 

ko‘pi miloddan  aw alg i  V II-V I  asrlarga oiddir.

Temir  qurollarining  keng  tarqalishi  mehnat  unumdorligini 

oshirdi.  Bu  narsa  yanada  rivoj  topgan  ishlab  chiqarish  usuliga 

o ‘tishga  zamin  hozirladi.  Urug‘  jamoasi  o ‘mini  hududiy  qo‘sh- 

nichilik jamoasi  egallay boshladi.

Miloddan  aw alg i  birinchi  mingyillik  boshlarida  0 ‘rta  Osiyoda

1 

Sultonov F„  Yodgorov Sh.,  Bozorboyev F„  Shoimov U.

 Tarix. —T; 0 ‘zbekiston Respublikasi

Fanlar akademiyasi «Fan» nashriyoti, 2007,  17-bet.

---

II bob.  0 ‘zbekiston  hududidagi eng qadim gi davlat tuzilm alari

29

aholi  to ‘rt  guruhga  ajratilgan:  kohinlar,  jangchilar,  dehqonlar, 

hunarmandlar.  Turmush  va  yashash  tarzidan  kelib  chiqib  bu  davrda 

bir  tomondan  o ‘troq  hayot  va  dehqonchilik,  ikkinchi  tomondan 

chorvachilik  turmush  tarzi  uch  toifadagi  jamoalami  shakllantirdi: 

qishloqda  o ‘troq  dehqonlar,  yaylovda  chorvador  dashtliklar,  to g ii 

joylarda esa chorva,  ov va qisman dehqonchilik bilan kun kechiruvchi 

tog‘liklar  jamoasi  yashardi.  Hududiy  jihatdan  bu  uch  toifa  uch  xil 

geografik  sharoitga  ega  makonlarda  yashasalar  ham,  ular  o ‘rtasida 

doimiy o ‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar muhim qaror topgan edi. 

Bunday uch toifali jam iyat qishloqda «Avesto»  kitobida ta’rif etilgan 

«vispati»lar  tomonidan  jam oa  oqsoqollarining  umumkengashi  —  

qurultoyi asosida boshqariladi.

Shuningdek,  bu  davrda  qabila-urug‘  boshliqlarining  nufuzi  asta- 

sekin orta bordi.  Harbiy sardorlaming nufuzi ayniqsa,  ortib hokimiyat 

otadan  o ‘g ‘ilga  o ‘tadigan  bo‘ldi.  Doimiy  harbiy  to ‘qnashuvlar 

sharoitida  qabila  sardorlarining  ahamiyati  va  nufuzi  orta  bordi, 

jamiyat esa harbiy demokratiya qoidalariga asosan yashay boshladi.

«Avesto»dan  0 ‘rta  Osiyoda  jamiyatning  negizi  «nmana»  deb 

ataluvchi  katta  patriarxal  oila  bo‘lganini  bilib  olamiz.  Bir  necha 

«nmana»lar  urug‘  jamoasi  —   «vis»ni  tashkil  etgan.  Hududiy 

qo‘shnichilikjamoasi esa «varzana» deb nomlangan. Bunday jamoalar 

qabilaga —   «zantu»ga  birlashgan.  0 ‘z hududini  himoya  qilish uchun 

bir qancha qabilalar ittifoqqa —  «dax yu»ga uyushganlar.  «Avesto»ga 

ko‘ra jamiyatni  idora qilishning quyidagi  tizimi mavjud b oigan:

•  Oqsoqollar kengashi.

•  Xalq yigilishi.

• Alohida tumanlar hukmdorlari.

• Viloyatlaming hukmdorlari.

Aholi  urug‘  va  qabila  bo‘yicha  emas,  balki  hududiy  tamoyilga 

ko‘ra  guruhlarga  ajratilishi  miloddan  aw alg i  IX-VIII  asrlarda  0 ‘rta 

Osiyoda  vujudga  kelayotgan  ilk  davlat  birlashmalarining  muhim 

alomati edi.

0 ‘zbekistonda  temir  davriga  oid  yodgorliklami  sanalashtirish 

va  dastlabki  turkumlarga  ajratilishiga  doir  tadqiqotlar  S.P.Tolstov,

A.I.Terenojkin  va  Y.G‘ulomovlar  tomonidan  amalga  oshirilgan. 

0 ‘zbekiston  hududida  temir  davri  yodgorliklari  mil.  avv.  V III-

VI  asrlarga  mansub.  Ular  Xorazm,  Surxondaryo,  Qashqadaryo, 

Samarqand,  Buxoro,  Toshkent  viloyatlarida  va  Farg‘ona  vodiysida 

o ‘rganilgan;  Ko‘zaliqir,  Q al’aliqir  va  Dingilja  singari  qadimgi  qal’a

---

30

VATAN  TARIXI

va  qishloq,  shahar  harobalari,  Tagisken  va  Uygarak  qabriston- 

qo‘rg‘onlari,  B o‘kantov  qoyatosh  suratlari  tekshirilgan.  Temir 

davrida  qadimgi  Xorazm  hududlarida  dastlabki  yirik  sug‘orish 

inshootlari vujudga kelgan.

1960-1970-yillarda 

Surxondaryoda 

Kuchuktepa, 

Jondavlat 

va  Qiziltepaning  quyi  qatlamlari.  Pachmoqtepa,  Qilchatepa  yod- 

gorliklari  o ‘rganildi.  L.I.  Albaum  Kuchuktepadan  mil.  a w .  VI  IV 

asrlarga  oid  uy-joy  qoldiqlari,  kulolchilik,  temirdan  yasalgan  uy- 

ro ‘zg ‘or  va  dehqonchilik  buyumlarini  topgan.  1960-yillarda  Buxoro 

viloyatida  Xazora  yodgorligi  va  Sarmichsoy  petrogliflari  tekshiril- 

di.  Qashqadaryoda  temir  davriga  oid  Chim qo‘rg ‘on  yodgorligi 

(1972-y)  o ‘rganildi.  1973-yilda  Chordana  istehkomi  (Konimex 

tumani)  va  Romushtepa  (Jondor  tumani)  tekshirildi.

Temir  davriga  mansub  arxeologik  yodgorliklar Toshkent  viloya­

tida  Burganliktepa,  Qovunchitepa,  Tuyabo‘g ‘iztepa  va  Burchmulla 

xazinasi,  Farg‘ona  vodiysida  esa  Eylaton  yodgorligi  va  Oqtosh 

qabristoni  asosida  o ‘rganilgan.  80-90-yillardan  K o‘ktepa  (Samar­

qand  viloyati),  Yerqo‘rg ‘on  va  Uzunqir  (Qashqadaryo  viloyati)  kabi 

mil.  a w .  VII  VI  asrlarga  oid  nodir  obidalarda  arxeologik  qazishlar 

o ‘tkazildi.  Bu  yodgorliklaming  tadqiqotlarida  R.Sulaymonov.  M.Fi- 

lanovich,  A .Sa’dullayev,  M.Isamiddinov,  Sh.Odilov,  B.Matbo- 

boyevlaming hissasi katta b o id i1.

0 ‘rta  Osiyoda  eng  qadimgi  temir  buyumlar  Dalvarzintepa 

(Farg‘ona  vodiysida),  Anov  (Turkmanistonda),  Qiziltepa  (Surxon 

vohasida),  Daratepa  (Qashqadaryo  vodiysida)  kabi  manzillardan 

topilgan.  Ulaming  eng  qadimgisi  mil.  a w .  IX-VIII  asrlarga 

oiddir.  Lekin  buyumlaming  ko ‘pchiligi  mil.  a w .  V II-V I  asrlarga 

taalluqlidir2.

Temir  davriga  oid  yodgorliklaming  tadqiqot  natijalari,  shub- 

hasiz,  0 ‘zbekiston  tarixining  eng  muhim  masalalaridan  hisob- 

lanadi.  Shaharsozlik  madaniyatining  shakllanishi  shaharlar  va 

mamlakatlararo  savdo-sotiq  munosabatlarining  rivoj i  hamda  ilk 

davlatchilik  tizimlarining  shakllanishi  va  rivoji  tarixini  o ‘rganishda 

samarali  natijalar  bermoqda.  Chunki  Temir  davrida  mamlakatimiz 

hududida Xorazm,  Baqtriya,  Sug‘d,  Choch va Farg‘ona kabi  qadimiy 

tarixiy-madaniy  o ik a la r  shakllanib,  Katta  Xorazm,  Yunon  Baqtriya

1 «Узбекистан миллий энциклопедияси». -  Т.: Давлат илмий нашриёти, 2004, 8-гом, 353-

бет.

2 Sultonov F.,  Yodgorov Sh.,  Bozorboyev F„  Shoimov  U.  Tarix. — T;  0 ‘zbekiston Respublikasi 

Fanlar akademiyasi «Fan» nashriyoti, 2007,  17-bet.

---

II bob. 0 ‘zbekiston hududidagi eng qadim gi davlat tuzilmalari

31

(Baxtar)  podsholigi,  Sug‘d  mahalliy  hokimlar  konfederatsiyasi, 

Qang‘  davlati va Farg‘ona afshinlari kabi hokimiyatlar tashkil topgan 

edi1.