Битирув малакавий ишни ёзиш ва

Qandli diabetning kelib chiqishi

Kasallik XVII asrda aniqlangan, ammo qandli diabetdan farqlay olmaganliklari sababli, unga alohida dard sifatida qarashmagan. Qandsiz diabedni birinchi bo’lib

Birinchi bo’lib ingliz olimi Tomas Uillis tomonidan aniqlangan. U qandsiz diabetga chalingan bemorlar siydigini tekshirib, qandli diabetdan farqli ravishda ularning siydigi tarkbida qand moddasini topmagan va bu kasllikni qandsiz diabet deb atagan. Kasllik asosan, yosh erkak va ayollarda, qisman bolalarda ham kuzatiladi. Qandsiz diabetga mos alomatlar to’satdan boshlanadi, bemor ko’p siyadi, (poliariya) juda chanqaydi va ko’p suyuqlik ichadi (polidinsiya), og’zi quriydi. Kasllikning bu belgilari tez orada zo’rayadi, bemor bezovtalanadi, asabiylashadi. Dard avjiga chiqqan davrda 1 kunda ajraladigan siydik miqdori nihoyatda oshib ketishi mumkin. Bolalarda bu kasallik kechasi siyib qo’yish (enurez) bilan boshlanadi. Tez orada bemor ancha ozadi, organizmda moddalar almashinuvi buzilishi natjasida terisi quruqlashib qoladi, sochlari sinuvchan, tez- tez to’kiladigan, tirnoqlari mo’rt va uvalanadigan bo’lib qoladi [23,2831].

Qandli diabet – qand kasalligi organizmda insulin tanqisligi va moddalar almashinuvi buzilishi natijasida kelib chiqadigan indokrin kasallikdir. Qandli diabetning kelib chiqishida irsiyat katta rol o’ynaydi, muntazam ravishda ko’p ovqat istemol qilish ovqat bilan oson hazm bo’ladigan uglivodli shirin ovqatlarni ortiqcha yeyish kasallikning paydo bo’lishida muhim omillardan biri hisoblanadi. Qondagi qand insulinini sintez qiluvchi xujayralarga ta’sir etadi va ko’p ovqat yeb yutilganda qondagi qand miqdori doim ortiq turadi, bu esa anashu hujayralar funksiyasining susayib ketishiga olib kelishi mumkin. Ko’p hollarda qandli

diabetga meda osti bezi funksiyasining izdan chiqishi, yallag’lanishi tomirlarga shikast yetishi jarohatlanishi va boshqalar sabab bo’ladi[24,28].

Ko’pincha qandli diabet asabiy, ruhiy kechinmalar yuqumli kasalliklardan so’ng vujudga keladi. Organizmda insulin yetishmaganidan jigar va muskullar organizmga kirgan qandni gilikoginga aylantira olmaydi, to’qimalar qandni oksidlash va uning energiyasidan foydalanish qobiliyatini yo’qotadi, natijada qonda glyukoza ko’payib(giperglokeniya) siydik bilan chiqib(glikozuriya) turadi. Bu qandli diabetning eng muhim belgisidir. Odatda qattiq tashnalik, ko’p siyish, bir sutkada 6litr va bundan ortiq, ozg’inlik, darmonsizlik hollari kuzatiladi. Bemor siydigida qand ko’p bo’ladi. Shu sababli siydikning solishtirma og’irligi ko’tarilib ketad. Bemor terisi ayniqsa oraliq sohasi qichishadi. Terining yeringli kasalliklari paydo bo’ladi, jinsiy funksiyaning buzilishi kuzatiladi. Noto’g’ri va yetarli davolanmaganda kasalllik zo’rayib, preferik nervlar izdan chiqishi oqibatida qo’l- oyoqlarda og’riq paydo bo’ladi [5,14,17].

Qandli diabetda ko’z to’r pardasi tomirlarining o’zgarishi natijasida kirishning izdan chiqishi, buyraklar funksiyasi kabi og’ir asoratlar qoladi. Ateroseklerozning rivojlanishiga yo’l ochadi( yurakning eshemik kasalligi). Davolash to’la sifatli bo’lmaganida moddalar almashinuvining buzilishi zo’rayib boradi, organizmda yog’larning to’liq oksidlanmasligidan hosil bo’lgan mahsulotlar(keton tanachalari) yig’iladi, bu esa organizmning zaharlanishiga olib keladi. Keyinchalik bemorning ishtahasi yo’qoladi, chanqash, darmon qurishi, terining qichishishi kuchayadi. Teri va shilliq pardalari quruq bo’ladi, bemor ko’p siyadi, ko’ngli aynib qayd qiladi,qorni og’riydi, og’zidan atsiton hidi kelib turadi.Uning ahvoli borgan sari og’irlashadi,bo’shashish, uyquchanlik, hushdan ketish hollari kuzatiladi. Qandli diabetning og’ir asorati diabetik koma avj oladi

Chunonchi irsiyat sababli yoshlik paytida insulin yetishmaganda uning o’rnini bosish maqsadida insulin yuboriladi. Keksalarda, ko’proq to’la kishilarda insulin nisbatan yetishmaganda vrach tavsiyasiga ko’ra parxez qilinadi va qondagi qand miqdorini kamaytiruvchi vositalardan foydalaniladi. Kasallik yengil kechganda

ko’pincha parxez buyriladi. Uglevodlar kam estimol qilinadi,ular o’rniga qora non, go’sht,kartoshka mahsulotlarini estimol qilsa bo’ladi. Yog’li ovqatlar miqdori kamaytiriladi,kasallik zo’rayib ketganda sariyog’ va boshqa yog’lar mutlaqo berilmaydi. Ovqat kaloriyasini qariyib 20 % oqsillardan iborat bo’lishi kerak. Ovqat vitaminlarga ayniqsa C va B gruppa vitaminlarga boy bo’lishi lozim. Ovqatni bo’lib-bo’lib yeyish kerak nonushtaga bir sutkslik kaloriyasining 25% ikkinchi nonushtaga-10% tushlik ovqatga 35% ikkinchi tushlikka 10% va kechki ovqatga 20% to’g’ri keladi. Oziq-ovqat sanoati Qandli diabet bilan og’riganbemorlarga tarkibida yengil hazm bo’ladigan uglevodlar tutmagan maxsus oziq-ovqat mahsulotlari (sorbet va ksilitli konfetlar,diabetli non pecheni ,kolbasa) ishlab chiqaradi 7,21,29].

Qandsiz diabet – ko’p siyish, tashna bo’lish va buyraklar funksiyasining izdan chiqishidan iborat endokrin kasallik. Qandsiz diabetda qonda vazopressin garmonining miqdori kamayib ketadi,bu esa organizmdan suyuqlikning ortiqcha ajralishiga to’sqinlik qiladi. Bu bo’zilishlarga vasopressin garmonini ishlab chiqaradiga g gipotolomiy va gepofizga illat etishi sabab bo’ladi. Bemorlar juda ko’p suv ichishadi, va bir sutkada 4 l dan 12 l gacha ayrim kishilar 30-40 l gacha siydik ajratishadi [11,19,28].

Qandsiz diabetda siydikda qand bo’lmaydi va siydikning solishtirma og’irligi past bo’ladi. Organizm suvsizlanganidan teri va shilliq pardalar qurishadi. Bemor ozib ketadi, darmoni quriydi, boshi aylanadi (quriydi) og’riydi, ko’ngli ayniydi,bazan qusadi,kasallik uzoq davom etadi.Qandsiz diabet garmonal preparatlar bilan davolanadi. Ko’pchilik hollarda kasallik o’z davolansa bemorlar butunlayu davolanib ketishadi.

Qand kasalligi sharq xalq tabobat tarixida juda qadimdan malum . Ibn Sino bu dardga alohida etibor beradi u suv qanday ichilgan bo’lsa, shu holda chiqadi deb yozad. Bemorning ko’p suv ichishi boshqa kasalliklarni ham keltirib chiqaradi va bemor juda ozib ketadi. Davolarga tuxtab tabib u bemorga sovuq mijozli suyuqliklar ichir, sovuq jomga sol,nordon ayron ichir mevalar ber,yalpiz damlab

ichir yani bemorni hulla sovut deydi. Bu kasllik odam badanida issiqlikning oshib ketishi tufayli paydo bo’lishini bildirishadi. Qand kasalligi tarixiy tibbiy manbalarga ko’ra, nasliy bo’lishi ham mumkin[15].

Qandli diabetda qonda qand moddasi keskin ko’payib siydik bilan chiqib turadi(tarkibida qand moddasi bo’ladi) tashnalik, ozib ketish, quvvatsizlik badan qichishi va boshqa alomatlar ko’zatiladi.

Kasallikning irsiy yoki hayotda orttirilgan, shuningdek insulinga bog’liq (diabetning bir turi) va insulinga bog’liq bo’lmagan diabetning 2-turi farq qilinadi. Diabetning 1 turi ko’pincha o’smirlik davrida yoshida uchraydi.

Bunda bemor organizmida meda osti bezi hujayralari insulin ishlab chiqara olmaydi, va ularni davolashda qand miqdorini pasaytirish maqsadida insulin preparatlari qo’llaniladi.

Qandli diabetning 2-turida meda osti bezi orolcha hujayralaridan insulin ishlab chiqarish saqlanib qoladi, bunda qon tarkibidagi insulin miqdori meyorida yoki undan sal yuqoriroq bo’ladi. Biroq to’qimalarning insulinga nisbatan sezgirligi keskin pasayishi tufayli to’qimalar tomonidan glyukozani o’zlashtirish hamda foydalanish kamayadi va u qon tarkibida to’planib qoladi, natijada qonda qand ko’payib, siydik bilan chiqib turadi, bemor juda semirib ketadi.

Diabetning bu turi bilan asosan o’rta va keksa yoshdagilar kasallanadilar. kasallik asta-sekin zimdan rivojlanadi, u boshlanishida og’iz qurishi chanqash, ozish kabi alomatlar yaqqol bilinmaydi [1,21,].

Bemorni ko’proq holsizlanish, toliqish,tushkunlik bezovta qiladi. Qon tarkibidagi glyukoza miqdori yuqori bo’lishiga qaramay, diabetning 2-turida qon tarkibida atsitan moddasining ortishi va uning siydikda paydo bo’lishi juda kam ko’zatiladi. Bunday bemorlar insulin qabul qilmay yashashlari mo’mkin. Ularga parxez jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish qand miqdorini kamaytiruvchi dorilar qabul qilish yaxshi naf beradi.

Qandli diabet – bir umrlik kasallik uni butun hayot davomida davolash zarur. Tula-soqit davolanmaydigan va qon tarkibidagi glyukoza miqdori uzoq vaqt

yuqori saqlanadigan bemorlarda, qandli diabet aterosklerozning rivojlanishi o’z navbatida yurakning ishemik kasalligi (stenokardiya, miokard infarkti) miyada qon aylanishining buzilishi bosh aylanishi, miya insulti va hokjzalarni olib keladi. Qandli diabetning har ikkala turida ham davolashdan asosiy maqsad iloji boricha qondagi qand miqdorini sog’lom kishilardagi ko’rsatgichga yaqinlashtrish ya’ni kompinsatsiya holatiga erishishidir. Qondagi qand miqdorini meyorida saqlab turishning asosiy yo’li qondagi glyukozani iloji boricha tez-tez aniqlashi bunday nazorat qandli diabetning insulin bog’liq turiga juda zarur [28].

Qandli diabetning xavf omillari klinik va laborator belgilarning borligi bilan baholanmaydi. Glyukozaga tolerantlik buzilishi, hozirda meyorida glyukozaga tolerantlik bula turib, avval aynan shu shaxslarda giperglikemiya yoki glyukozaga tolerantlik buzilishi xolati qayd etiladi.

Bu guruhga:

1. 
   xomiladorlik vaqtida qandli diabet aniqlangan, tug’ruqdan so’ng glyukozaga tolerantlik normallashgan ayollar,
   
2. 
   ortiqcha tana vazni yo’qotilgandan so’ng rlyukoza tolerantlik normallashgan diabeti bor semiz kishilar,
   

utkir metabolik stress (masalan, travma) paytida o’tib ketuvchi giperglikemiya aniqlangan shaxslar, IBKD buyicha. xavf guruhlari potensial glyukoza tolerantlik buzilishi sifatida shunday shaxslarni kiritish mumkinki, ularda glyukozaga tolerantlik kuzatilmagan lekin qandli diabet rivolanish xavfi darajasi yuqori.

1. 
   oshqozon osti bezi orolcha xujayralariga nisbatan antitelo borligi,
   
2. 
   monozigota egizaklar I tip qandli diabet bilan kasallanganlari,
   

v) SIBS lar I tip bilan kasallangan ayniqsa N A tiplariga uxshash IBbKD rivojaaiiyanda:

1. 
   II tip diabet bilan kasal monozigot egizaklar,
   
2. 
   II tip diabet bilam kasal l ar (SIBSlar, ota-onalzri, avlodlari),
   

v) 4,5 kg ziyod vaznida bola tuqqan ayollar,
g) semirib ketgan bemorlar,

d) qandli diabet yuqori tarqalgan etnik guruhlar va millat vakillari. Klinik sinf bo’yicha 3 ta holatga bo’linadi.

Qandli diabet glyukozaga tolerantlik buzilishi. Homiladorlar qandli diabet,

Qandli diabetniig klinik sinflari har xil etnologiyasi doimiy giperglikemik holatda aks etadi bu ikki turda bo’ladi.

IBKD - I tip IBKD - II tip

I tip utkir bog’kanish bilan xarakterlanadi, insulinopeniya, ketoasidozga moyilik yuz beradi. Ketoasidotik bartaraf etish va xayot faolyayatini quvvatlash maqsadida ekeogei insulin kiritish tavsiya qilinadn. Bu tip bolalar va o’smirlarda uchrab bazan istalgan yoshda IBKD N A sistemalar bilan qo’yma holatda oz beradi. Bu tip patogenezida asosiy rolni immun mexanizm uynaydi. Balabolkin M.I Knyazev Yu.A. Nikber I.I. malumotlariga ko’ra I tip qandli diabet bir necha mayda turlarga bo’lish mumkin [10].

I a Orolcha xujayralari autoimmuniga qarshi determenasiyalangan genetik diatez omili.

I s Orolcha xujyralari virusli infeksiya tufayli zararlanganda, orolcha xujayralariga nisbatan autoimmunitet yuqligi.

1. 
   v Yuqoridagi patogenetik mexanizmlarining kombinasiyasi (1a - 1s) IBBKD
   

2. 
   esa boshqa genetik asosga va patogenetik mexanizmlarga ega, Bu tipda kattalarda klassik diabet kurinishi bo’lib, qisman bolalikdan rivojlangan diabetniig kam uchrovchi shakllarini o’z ichiga oladi. Bu tipda insulin jo’natishga zarurat bo’lmaydi, sababi ketozga moyillik yo’q 70% holatlarda II tip bilan semizlik birga keladi. II tip qandli diabetning rivojlanishi quyidagi buzilishlar bilan bog’laydi.
   
   1. 
      insulin ozod bo’lishi va sintezi regulyasiyasi
      
   2. 
      reseptorlar bilan insulinning qo’shilmasligi
      

v) insulinning biologak ta’sir mexanizmda qatnashuvchi post reseptor mexanizm.
Uglevodga tolerantlik buzilishi klinik sinfi qandli diabet sinfidan o’tib ketuvchi xususiyati bilan farq qiladi. Uglevodga tolerantlik buzilish holati qandli diabet utish ham mumkin, davolash 1oyida davolanishi mumkin.

Xomiladorlik qandli diabet xomiladorlik vaqtida uglevod almashinuv patologiyasi bilan xarakterlanadi. Bu sinfga qandli diabet bilan kasal bo’lgan ayollar homiladorligi bu sinfga kirmaydi [25].

BSST qandli diabet bolalardagi kuyidagi diagnostik kriteriyalarni taklif etgan:

1. 
   Qandli diabet klinik simptomdari poliuriya, ketonuriya, tana vazni yo’qotish, glikemiyaning 11,1 mmol-ldan yuqori bo’lishi,
   
2. 
   Klinik belgilar kuzatilmaydi, kapillyar qonda shakar miqdori och qoringa 6,7 mmol-l ko’p bo’lsa, II ,1 mmol-l dan ko’p bo’lsa. Bolalarda glyukozaga tolerantlik buzilishi quyidagi belgilar bilan aniqlanadi: och koringa 6,7 mmol’-l dan past, glyukoza bergandan so’ng 2 soat o’tgach 7,8, 11,1 mmol-l bulganda.
   

1985 y BSST ekspertlar guruhi qandli diabet klassifikasiyasiga to’yib ovqatlanmaslik va fibrokalkulezni (GSRD) kiritdi. Keyingi forma fibrokalkulez qandli diabet OOB yo’llarida toshlar paydo bo’lishi bilan ifodalanadi. Bangladesh, Braziliya, Indiya, Indoneziya, Yamayka Nigeriya, Shri-Lanka, Madagaskar aholisida uchraydi, 30 yongacha bo’lgan shaxslarda uchraydi.

Bolalarda qorin og’riqqa shikoyat bildirishadi. Bu shakl yuqori giperglikemiya, ozib ketish, insulinga yuqori talab, ketozga moyillik yo’qligi bilan ifodalanadi.

Qandli diabet to’yib ovqatlanmaslik bu asosan (oksil defisita), ketoz rivojlanishiga rezistentank bilan xarakterlanadi, qisman insulinga rezistant. OOB kalsifikasiya qandli diabet bu shakliga to’g’ri kelmaydi, Kasallik 35 yoshgacha rivojlanadi.

2.