Битирув малакавий ишни ёзиш ва

Qandli diabet mahalida immunologik o’zgarishlar.

Qandli diabet kasalligi hozirgi zamon global muammolaridan biri bo’lib jahon tadqiqotchilari tomonidan keng ko’lamda o’rganilmoqda. Qandli diabet etologiyasi, klinikasi va korreksiyasiga juda ko’p maqolalar bag’ishlangandir. Hozirgi kunda qandli diabet kasalligining kelib chiqishi turlicha talqin qilinib, kasallikka xos ko’p markerlar aniqlangandir. Quyida qandli diabet kasalligining kelib chiqishi to’g’risida hozirgi zamon konsepsiyasi keltiriladi.

Hozirgi kunda qandli diabet tibbiy sosial muammolarining asosiy qismi bo’lib, ishlab chiqarish yuqori rivojlangan mamlakatlarda 5-6%ni tashkil qilib, yuqorilashib borish tendensiyasiga egadir. Tadqiqotlar ko’rsatishicha (G.Botazzo va boshqalar 1971., J.Nerup va boshqalar, 1974 y.) insulin bog’liq qandli diabet oshqozon osti bezining orolchasi antigenlariga, autoimmuntanalarga ega bo’lishi va shu jihatdan sitoplazmatik (ICA) va hujayra ustki qismida (ICSA) ularning poliklonal xosil bo’lishi xarakterli ekanligi aniqlangan. Bu antitanalardan tashqari,
diabet I turida bemorlar qon zardobida oshqozon osti bezi antitenlariga qarshi, boshqa antitanalar ham topilgan: bularga sitotoksik antitanalar insulin, proinsulin va glutamat dikarboksilazaga qarshi antinalarni misol qilsak bo’ladi. Shu bilan birga, insulinga bog’liq qandli diabet bilan kasallangan kishilarda qon zardobida organo maxsus autoantitanalar-tiroglobulinga, qalqonsimon bez peroksidazasiga oshqozon pariyental hujayralariga, past ichki omiliga, buyrak usti bezi hujayralariga, antilimfositotoksik, tubulinga, aktivinga, immunoglobulinlarga (Lgg) va organomaxsus bo’lmagan autoantitanalar antiyadroviy, fibroblastlarga, retikulyar va mitoxondrial, hujayralarga qarshi insulin bilan davolanganda ekzogen insulinga qarshi, glyukagonga, samotostaninga, pankriotik poliPeptidlarga qarshi. Bu antitanalar hozirgi vaqtda insulinga bog’liq qandli diabetda marKer sifatida qo’llanilmoqda. Ular ß hujayralar destruksiyasida ishtirok etmaydi. Insulinga bog’liq qandli diabet (IBQD) – ma’lum HLA genlar bilan bog’liq bo’lib, insulinga bog’liq bo’lmagan qandli odiabetda bu bog’lanish bo’lmaydi. Kasallikka moyillik yoki chidamlilik HLA sistemaning bir necha genlari ishtirok etadi. IBQD quyidagi aLellar HLA – DR3, DQw2 va HLA-DR4, DQw8 bilan bog’lik ekanligi aniqlangan, shu bilan birga eng kuchli bog’lanish DQA1*0501 – DQB1*030L allellarida ko’rilgan. Xar xil etnik guruhlarda IBQD HLA sisTemani har xil Genlar gaplotiplari bilan bog’liqligi aniqlangan. Masalan, ko’pgina mualliflar ma’lumotlariga qaraganda, DR4 alleli DQA1*0301 alLeli bilan bog’langanda ko’pgina millatlarda IBQD ga beriluvchan ekanligi aniqlangan. Dekin bu hamma millatlarga xos bo’lmasligi ham ta’kidlangan. Masalan, Xitoy millatida bu allel umuman kasallik bilan bog’liq emasdir. DQB1*0201 alleli esa hamma millatlarda diabet bilan bog’liqdir (yaponlardan tashqari). Bundan tashqari, qandli diabet (II) HLA –tizim genlaridan tashqari (6 xromosoma) insulin geni (11 xromosoma) ham immunoglobulinlar og’ir zanjirini kodlovchi gen ham (14 xromosoma), T- hujayraviy Reseptorning ß zanjirini (7 xromosoma) qon guruhining Kidd Genlari (18 xromosoma) ham ishtirok etadi. Oshqozon osti Bezining ß hujayralarining destruksiyasi juda murakkabdir va IBQD etnogeNezining 3-modeli taklif etilgan.
Kopengagenlik (J.Nerup va boshqalar, 1989 y.), Londonlik (G.Botazzo va boshqalar, 1986 y.) va Stendfordlik (H.Mc Deritt va boshqalar, 1987 y.) .

Kopengagenlik modelda ß-hujayralari destruksiyasi quyidagicha keltiriladi: a) ß-hujayralar insiasiyasi va destruksiyasi ß-hjayralar antigenlari (viruslar, ximiyaviy moddalar, IL-1 interleykin ko’payib Ketishi) har xil moddalar ajratishiga bog’liq.

b) Makrofaglaridan IL-1 sitokin ajralishi va sintez trigirlanishiga; v) Limfokinlar Sekresiyasining tezlashuvi (γ-interteron va FNO – o’sma nekrozi omili) T- XelPerlar yordamida ta’siri natijasida; g) γ-interferon va FNO o’sma nekrozi omili β-hujayralar yemirilishida to’g’ridan-to’g’ri ishtirok etadi, ya’ni γ-interferon HLA II sinf genlarini kapillyar endoteliyasiga ekspressiyasini indusirlaydi, IL-1 esa kapillyar o’tkazuvchanligini ko’taradi va HLAI va II sinf genlarining ekspressiyasini oshqozon osti bezida induksirlaydi va buning natijasida β- hujayralar destruksiyasini oshiradi [7].

London moDelida asosiy e’tibor HLA II sinf Genlarini oshqozon osti Bezida induksiyasiga qaratilgan bo’lib FNO ta’sirida, γ-interFeron va L1 ta’siri natijasida. Keyin esa DR 3 va DR 4 Genlarining abberant ekspressiyasi bo’lib o’tadi. Bunday sharoita T-sitotoksik limfositlar HLA I snf genlari bilan birgalikda β-hujayraviy killerlik mexanizmni kuchaytiradi.

Mr Deritt va boshqalar (1986 y.) birinchi marta DQ lokusni sikvensini o’tkazishganda sog’lom odamlarda 57-holatda asparagin kislotasi joylashganligini, qandlidiabet bilan kasallanganlarda esa boshqa aminokislotalar – valin, Serin yoki alanin joylashganligini ko’rsatgan. Oshqozon osti Bezining β-hujayralar Destruksiyasida oksid azotning (NO) biologik ahamiyatini tushunish katta ahamiyatga ega. NO erkin radikal bo’lib, bir Necha sekundgacha yashaydi. NOning oksidlanish mahsuloti bo’lib, nitratlar va nitritlar hisoblanadi. NO radikali NO-sintaza hisobiga hosil bo’ladi. Oxirgi yillar tadqiqotlari ko’rsatishicha, oshqozon osti Bezi orolchalarida va bitta hujayralarida NO ning hosil bo’lishi, ularning nobud bo’lishiga va kamayib ketishiga va IBQDning klinik holatining kelib chiqishiga sabab bo’ladi.
Oshqozon osti bezi hammmaga ma’lumki 2000 ga yaqin endokrin hujayrasiga egadir, ularning 65% β-hujayralariga va 30% ά-hujayralarga va noendokrin hujayralarga to’g’ri Keladi (orolchada 10 ta makrofag, fibroplastlar, endotelial va dendrit hujayralar bo’ladi). Makrofaglarning aktivlashishi bir qancha yo’llar: lipopolisaxaridlar bilan γ-interferon yoki UNO ta’sirida yuz beradi va buning natijasida ko’p miqdorda NO va IL-1 sitogenlari ajraladi. NO ning hosil bo’lishi, ko’p miqdorda nitritlar hosil bo’lishiga olib keladi, ular esa o’z navbatida β- hujayralar nobud bo’lishiga olib keladi. Lekin asosiy e’tiborni γ-hujayralarida hosil bo’lgan NO ga qaratish lozim[12].

Hozirgi vaqtda «NO –sintaza genining 11 xromosomada joylashganligi aniqlangan, ya’ni polimorfli diabet qismida» joylashgandir, bundan 2 ta qismning IBQD kelib chiqishida ishtirok qilishi aniqlangan.

NO dan tashqari β-hujayralar destruksiyasida oshqozon osti Bezining prostoglandinlari ham asosiy rol o’ynashi aniqlangan. Diabetning boshlang’ich bosqichlarida orolchaning limfositlar va makrofaglar bilan infiltrasiyasi uchraydi, ya’ni insulit. Insulitdagi hujayra elementlari sitokinlar (IL-1) ekspressiyasini indusirlaydi, ular esa o’z navbatida NO-sintazani va undan Keyin erkin radikal birikmalarning aktivlashishi sodir bo’ladi, ya’ni NO hosil bo’ladi, va siklooksiGenaza hosil bo’lishiga olib keladi, u esa o’z navbatida shamollash prostoglandinining araxidon kislotasini sintezini boshqaradi, ya’ni insulit kuchayib β-hujayralar autoimmun destruksiyasi bo’lib o’tadi

YBKD niig irsiyligini genlar NLA da, 6-xromosomaning qisqa yelkasida joylashadi, NLA -genlarining ko’pligi diabet I tipini kupayishi xavfini ko’paytiradi boshqalari. Qandli diabet keltirib chiqarmasligi mumkin.

NLA diabetogen gagiotiplariga quyidagilar kiradi: NLA - 8. A -I. NLA-V-15, SUU- 3, DRUU-3, YaRU U-4, B-I8. Gaplotiplar V 7, A 3, DRUU 2 ni leykositlar antigen protektorlariga kirituv mumkin. NLA sistema genetik determinant hisoblaydi. Bu 8-hujayralarning virusli antigenga nisbatan sezuvchailigini oshiradi, yoki virusga qarshi immunitet darajasini oshiradi.
Shunday qilib I tip OB autoimmun zararlanishi insulyar apparatiniig irsiy moyillikasiga, yoki V-xujayralarining virus antigekga superliginnng oshishiga, virusga qarshi immunitet sustligi[3,30,31].

2. 
   tip qandli diabet oilaviy formasi xavfi konsentrasiyada uchrashi bilan xarakterlanadi, atrof muhitning ta’siri. semizlik genetik faktor II tip da aniqlangan. Ko’p genetiklar bu tip poligen etiologiyani hisoblaydilar. Bunga ko’p faktorlar tasir qiladi.
   

Oxirgi yillar tekshirishlariga ko’ra insulin genii kodlangan faktorlarning kupligi, bu odam xromosomaning qisqa yelkasida II-sida joylashadi.

2.