Биринчи ўзбек археологи, академик Я.Ғуломов ҳаёти ва илмий мероси

Ўрта Осиёнинг воҳа деворлари (Кампирак, Девори Қиёмат, Девори Кўндаланг)
КАНПИР ДЕВОР, Кампир девор, Девори кан(м)пирак — Ўрта Осиёда деҳқончилик воҳаларини кўчманчилар ҳужумидан ҳимоя қилиш мақсадида барпо қилинган мудофаа иншоотлари тизимининг харобалари. Маъноси «қазилган» (чоҳ) демақдир. Талаффузда «н» б-н «м» алмашуви кузатилади. Пир сўзи эса қад. пайрйа — айлана, ўров маъносида. Демак кан(м)-пир сўзининг ўзи хандакли девор дегани. Девор сўзи канпир сўзининг туб маъноси унутилганда қўшилган. 1) қад. Бухоро воҳасидаги шаҳар-қишлоқларни ўраб олган мудофаа девори (Девори канпирак). М.Наршахийнинг «Бухоро тарихи» асари (Ю-а.)даги маълумотга кўра, К.д. 782—831 й.ларда қурилган. Масъудий (Ю-а.)нинг ёзишича, К.д. қад. Суғд подшолари замонида бино қилинган. Наршахий маълумоти К.д.нинг қайта тикланган даврига тўғри келади. К.д. харобаларини археологик жиҳатдан ўрганиш ёзма манбалардаги маълумотни тўла тасдиқлади. Масъудий хабар қилган дастлабки кўҳна девор Наршахий ёзган К.д.га қараганда анча кичик майдонни эгаллаган. Сунъий марза ҳолида сакланган. К.д. харобаларининг эни 25—35 м, бал. 1—3 м, баъзи ерларда 4 м гача етади. Дастлабки вақтларда унинг кенглиги 12—14 м, бал. 8—10 м, уз. 336 км бўлган; 2) қад. Суғд воҳасини ўраб олган К.д. 8-а. охири — 9-а. бошларида бино қилинган. Уз. 120 км. Сунъий кўтарма ҳолида сакланган К.д. харобасининг кенглиги 15—20 м, бал. 2—4м; 3) қад. Усрушона воҳасини ўраб олган. Бу девор ҳам сунъий кўтарма ҳолида сакланган бўлиб кенглиги 15— 20 м, баъзи жойларда, ҳатто 25 м. Бал.1 м дан 3 м гача; 4) қад. Фарғона водийсининг ғарбидаги К.д. 8-а. охири — 9-а. бошларида бино қилинган. Девор харобаси шим.дан жан.га йўналган бўлиб, жуда яхши сакланган. Кенглиги 12—15 м, бал. 2—4 м; 5) қад. Тошкент воҳасини шим. тарафдан ураган К.д. Хўжакентдан Сирдарёгача чўзилган бўлиб, харобаларининг кенглиги 10— 15 м, бал. 1—2 м. 8—9-а.ларда Ўрта Осиёда араблар ҳукмронлиги даврида Бухоро, Суғд ва Усрушона воҳалари атрофидаги К.д.лар бир-бири б-н туташтирилиб, ягона мудофаа тизими вужудга келтирилган. К.д.лар кўчманчи қабила, элатларнинг ўтроқ деҳкрнчилик воҳаларига босқинчилик, талончилик юришларига қарши тўсиқ ҳосил қилиш учун бино этилган. Уларнинг йўналиш чизиқлари Бухоро, Суғд, Усрушона, Тошкент ва Ғарбий Фарғона воҳаларининг 8—9-а.лардаги обод ерлари чегаралари ва катта-кичиклигини аниқлашга ёрдам беради. 10-а.да (сомонийлар даврида) К.д.лар ўз аҳамиятини йўқотиб, харобага айлана бошлаган (яна қ. Мудофаа деворлари).
Ад.\ Муҳамедов Ҳ., Қадимий мудофаа деворлари, Т., 1973.
Ўткир Алимов, Мирсодиқ Исҳоқов.