Birin ch I b o‘ L i m texnologik parametrlarni nazorat qilish usullari va vositalari

Termokimyoviy gaz analizatorlari
Bu gaz analizatorlarining ishlashi kislorodning boshqa gazlar bilan
katalizatorlar ishtirokida o‘tadigan reaksiyasining issiqlik samarasini o‘lchashga
asoslangan. Mazkur asboblarning ikki guruhi keng tarqalgan.
Asboblarning birinchi guruhida yonish katalitik aktiv bo‘lgan platina tolada
sodir bo‘ladi, bu tola ayni bir vaqtda sezgir element — o‘lchash ko‘prigining elkasi
hisoblanadi. Bu guruhdagi asboblarda tahlil qilish aniqlanadigan komponent
yonganida haroratning ortishini o‘lchashga asoslangan.
Ikkinchi guruh asboblarda oksidlanish reaksiyasi katalizator qatlamida sodir
bo‘ladi, reaksiyaning issiqlik samarai esa qarshilik termometri yoki shu katalizatorda
joylashtirilgan termobatareya bilan o‘lchanadi.
Birinchi guruh termokimyoviy gaz
analizatorlarining prinsipial sxemasi 6.9-rasmda
keltirilgan. Gaz analizatorining o‘lchash sxemasi
o‘zgarmas yoki o‘zgaruvchan tokda ishlaydigan

6.9 – расм. Термокимёвий газ анализаторининг схемаси
muvozanatlashmagan ko‘prikdan iborat. Ish yacheykasi deb yuritiladigan oqim
o‘lchash yacheykasi ko‘prikning bitta elkasi R1 ni hosil qiladi. Qo‘prikning R2
elkasini hosil qiladigan taqqoslash yacheykasi o‘z parametrlari va tuzilishi jihatidan
ish yacheykasiga ekvivalent bo‘lib, havo to‘ldirilgan bo‘ladi. Qo‘prikning R3, R4
elkalari o‘zgarmas qarshiliklar bo‘lib, ular manganindan tayyorlangan. Ko‘prikli
sxemaning noli reostat R5 bilan o‘rnatiladi. Tahlil qilinayotgan komponentning
yonishida haroratning ortishi bilan platina tolasi elektr qarshiligining o‘zgarishi
o‘lchash ko‘prigi muvozanatining buzilishiga olib keladi. Muvozanat buzilgandagi
tok kuchi gaz aralashmasidagi komponent miqdoriga mutanosib bo‘ladi. O‘lchash
asbobi tahlil — nazorat qayta ulagichi yordamida sxemaga kiritilgan mahsus
o‘zgarmas rezistorga ulanadi asbobning strelkasi R5 peostat strelkasi bilan talab
etilgan reper (tayanch) nuqtaga qo‘yiladi. Millivoltmetrning shkalasida platina
tolasini qizdiradigan, turli komponentlarni tahlil qilish uchun zarur bo‘lgan tok
kuchini qo‘yadigan uchta tayanch nuqta bor.
Bu turdagi asboblar asosan havodagi yonuvchi (metan, benzin bug‘lari va h.)
gazlarning portlash xavfini yuzaga keltiradigan konsentrasiyasining indikatorlari va
analizatorlari sifatida ishlatiladi. Ular ko‘pincha ko‘chma (ko‘tarib yuradigan) turda
chiqariladi. O‘lchash xatoligi taxminan ±10%.
Sanoat binolari xonalari havosining yonuvchi gazlar bilan ifloslanishini
avtomatik nazorat qilish uchun yonuvchi gazlarga mo‘ljallangan SGS turidagi,
metanga mo‘ljallangan CMC turidagi, benzinga mo‘ljallangan GPB turidagi va
boshqa signalizatorlar chiqariladi.