Birin ch I b o‘ L i m texnologik parametrlarni nazorat qilish usullari va vositalari

5-BOBGA TEGISHLI TAYANCH SO‘Z VA IBORALAR TERMASI

1. Moddalar sathini o‘lchash

2. Qalqovichli sath o‘lchagichlari
3. Gidrostatik sath o‘lchagichlari
4. Elektr sath o‘lchagichlari
5. Ultratovushli sath o‘lchagichlari


NAZORAT SAVOLLARI

1. Moddalarni sathini o‘lchash usullarini izohlab bering.

2. Qalqovichli sath o‘lchagichlarini ishlash prinsipini tushuntiring.
3. Gidrostatik sath o‘lchagichlarini ishlash prinsipini tushuntiring.
4. Elektr sath balandligi o‘lchagichlarini ishlash prinsipini tushuntiring.
5. Ultratovushli sath o‘lchagichlari qanday sanoat tarmoqlarida ishlatiladi?
6. Sochiluvchan moddalar sathini qanday o‘lchash mumkin?


VI bob. MODDALARNING TARKIBINI VA FIZIK XOSSALARINI
NAZORAT QILISH
6.1- §. ASOSIY MA’LUMOTLAR VA TASNIFI

Texnologik jarayonlarni harorat, bosim, sarf va sath kabi parametrlarga ko‘ra

boshqarish, ko‘pincha, talab etilgan sifatdagi mahsulotlar olishga kafolat bera
olmaydi. Ko‘pgina hollarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning tarkibi va fizik
xossalarini avtomatik tarzda nazorat qilish zarurati tug‘iladi. Texnologik jarayonlar
davomida qayta ishlanayotgan moddalarning tarkibi va ularning fizik xossalari
o‘zgaradi, bu parametrlarni nazorat qilish texnologik jarayonlarning borishi
to‘g‘risida bevosita fikr yuritishga imkon beradi, chunki ular ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlarning sifatini ifodalaydi, shuning uchun moddalarning tarkibini va fizik
xossalarini nazorat qilish asosiy masalalardan biridir. Shu munosabat bilan keyingi
yillarda analitik asbobsozlikning jadal rivojlanishi sodir bo‘lmoqda.
Moddalarning tarkibi va fizik-kimyoviy xossalari haqidagi o’lchash axborotini
olish uchun o‘lchash vositalarini analizatorlar deb atash qabul qilingan. Avtomatik analizatorlar tahlil qilinayotgan muhitning tarkibini emas, balki aniq fizik parametrni o‘lchaydi, uning o‘zgarishi bu muhitda aniqlanayotgan komponentning miqdoriysifatiy o‘zgarishlarini ifodalaydi. Turli xil belgilar bo‘yicha analitik o‘lchash vositalarini tasniflash ancha qiyin.
O‘lchash vositalari tahlil uslubi, tahlil qilinayotgan muhitning xossalari,
komponentlar soni, ijro etilishi, chiqish signali, axborotni berish uslubi va hokazolar bo‘yicha tasniflanishi mumkin. Gazlarni avtomatik tahlil qilish uchun quyidagi usullar qo‘llaniladi: namunani oldindan o‘zgartirmasdan — termokonduktometrik, termomagnit, absorbision optik (infraqizil va ultrabinafsha nur yutiladigan), pnevmatik usullar: namuna oldindan o‘zgartiriladigan — elektr-kimyoviy (konduktometrik, kulonometrik, polyagrafik, potensiometrik) termokimyoviy, fotokalorimetrik, alanga-ionlashuv, aerozolionlashuv, xromatografik, massaspektrometrik usullar. Suyuq muhitlarning tarkibini va fizik xossalarini avtomatik nazorat qilishda sanoatda sinov moddasini dastlabki o‘zgartirishsiz tahlil qilish uslubi keng tarqaldi: konduktometrik, potensiometrik, polyarografik, dielkometrik, optik (refraktometrik, polyarizasion, turbodimetrik, nefelometrik), to‘yingan bug‘ bosimlari bo‘yicha, radioizotopli, mexanik (zichlik), kinematik (qovushoqlik) va boshqalar, hamda sinov moddasini dastlabki o‘zgartirish bilan — titrometrik. Namlik miqdorini o‘lchash vositalari alohida guruhga ajratiladi.