Biokimyo pmd

Moddalarning membranalar orqali o‘tkazilishi

Membranalar orqali moddalar o‘tishining uchta usuli – oddiy

diffuziya, yengillashgan diffuziya va faol transport usullari tafovut

qilinadi.

47-rasm. Yengillashgan diffuziya

---

176

Oddiy diffuziya. H

2

O, CO

2

, O

2

 tipidagi kichik neytral molekulalar,

shuningdek past molekulali gidrofob organik moddalar konsentratsiyasi

ko‘p tomondan konsenratsiyasi past tomonga    o‘tadi. Oddiy diffuziya

yo‘li bilan o‘tadi, oddiy diffuziya usuli deb shunga aytiladi.

Yengillashgan diffuziyada ham moddalar konsentratsiya gradiyenti

tufayli, ammo maxsus membrana tashuvchi oqsillari (translokaza,

permeaza) yordamida membranalardan o‘tadi. Bu oqsillarning orni

gidrofil moddalarni membrananing gidrofob qatlami orqali o‘tkazib

berishidan iborat. Bu jarayonning mexanizmi 3-rasmda ko‘rsatilgan.

Aktiv transport. Bu jarayonda oddiy va yengillashgan diffuziyadan

farqli ravishda moddalar konsentratsiyasi past tomondan

konsentratsiyasi yuqori tomonga ATF energiyasi sarflanishi hisobiga

tashib o‘tiladi. Masalan: ko‘pgina mineral moddalar hujayralararo

suyuqlikdan hujayraga yoki teskari tomonga o‘tishi, aminokislotalarning

ichak bo‘shlig‘idan ichak hujayralariga o‘tishi, glyukozaning birlamchi

siydikdan buyrak kanalchalari hujayralari orqali qonga o‘tishi. Aktiv

transportning ikki xili tafovut qilinadi. Moddaning tashilishida energiya

manbai ATF gidrolizida ajralgan energiya bo‘lsa, birlamchi faol transport

deyiladi; o‘z konsentratsiyasi gradiyenti bo‘yicha harakatlanib

borayotgan modda yo‘l-yo‘lakay (bir yo‘la) boshqa bir moddaning

konsentratsiya gradiyentiga qarshi tomonga olib o‘tishi – ikkilamchi

faol transport deyiladi (48-rasm).

Ba’zi mineral ionlarning faol transporti transport ATF-azalar yoki

ion nasoslari ishtirokida ATF energiyasi hisobiga yuzaga chiqadi. Ion

nasoslari olib o‘tilayotganda ionni tanlab turib biriktirib oladi; ATF

gidrolizi energiyasi membrananing ikkala tomonidagi ionlar

konsentratsiyasi farqining energiyasiga aylanadi.

 ATF-azaga 3 ta Na

+

ionlari birikishi fermentni faollashtiradi va u

ATFning parchalanishini katalizlaydi. Shu bilan birga fosfat qoldig‘i

ATF-azaga birikadi. Natijada ferment konformatsiyasi o‘zgaradi: ion

kanali membrananing ichki tomonidan yopilib tashqi tomondan ochiladi.

Shu bilan birga biriktirish markazlarining Na

+

 ionlariga yaqinligi 10

marta kamayadi; Na

+

 ionlari fermentni tashlab chiqadi, fermentga esa

K

+

 ionlari birikadi, K

+

 ionlari fermentni shu tariqa o‘zgartiradiki, fosfat

qoldig‘i gidrolitik yo‘l bilan fermentdan ajralib ketadi. Natijada

konformatsiyasi yana o‘zgarib qoladi, ion kanali tashqi tomonidan

yopilib, ichki tomondan ochiladi. K

+

ionlariga yaqinlik kamayib, ular

sitozolga ajralib chiqadi. Nasosning to‘la bir siklidagi ishi tufayli

hujayralar orasidagi moddaga uchta Na

+

ioni, teskari tomonga ikkita K

+

---

177

ioni o‘tadi. Natriy-kaliy nasosi organizmdagi barcha hujayralar

sitoplazmatik membranasida mavjud. Shu nasosning ishi tufayli sitozol

bilan hujayralararo suyuqlik o‘rtasida ionlar konsentratsiyalarining farqi

yuzaga keladi. Na

+

, K

+

 ionlari oddiy diffuziya yo‘li bilan ham

membranadan birmuncha o‘ta oladi. Bu konsentratsiyalar farqining

kamayishiga olib keladi. Natriy nasosi nerv impulsini o‘tkazish uchun

zarur bo‘lgan ionlar konsentratsiyasi gradiyentini yuzaga keltirishi

hamda Na

+

 va K

+

 ionlaridan tashqari yana boshqa moddalarni ham

membrana orqali o‘tkazishda ishtirok etadi (simport, atiport yo‘li bilan).