«Биохилма-хилликни сақлаш ва ривожлантириш» Республика илмий-амалий анжумани

ТУПРОҚНИНГ НАМЛИК ДАРАЖАСИГА НИСБАТАН 
ФИЛЬТРЛАНИШНИ МОДЕЛЛАШТИРИШ 
Саттаров С.М. (ГулДУ)., Худайкулов С.И. профессор (ЎзФА сув 
муаммолари ИТИ)., Зикиров И.Я. катта ўқитувчи (ГулДУ). 
Тупроқ қаттиқ зарралар (тупроқ скелети), суюқлик ва сув буғлари билан 
тўлган ҳаводан таркиб топган уч фазали муҳитдир. Тўла тўйиниш ҳолатида 

---

«Биохилма-хилликни сақлаш ва ривожлантириш» Республика онлайн илмий-амалий анжумани
Гулистон 2020 й. 17-18 апрель
307 
ҳаво фазаси мавжуд бўлмайди. Табиийки, тупроқнинг тўла тўйинганлиги 
ҳолатида фильтранишни ифода қиладиган математик нисбатлар тўла 
тўйинганглик ҳолатида суюқликнинг ҳаракати учун олинган кўпроқ умумий 
табиатга эга бўлган нисбатлардан алоҳида ҳолат сифатида бажарилиши лозим. 
Ковакчалар тўла тўйинганда суюқликнинг катта қисмига қаттиқ заррачалар 
томонидан таъсир бўлмайди. Бу ер ости ёки гравитацион сув деб аталувчи сув 
туридир. Фильтрация назариясида фақат оғирлик кучи ва гидродинамик босим 
таъсири остида ҳаракатланувчи ер ости суви ҳаракати ўрганилади. Тўла 
тўйиниш бўлмаганда, тупроқ скелети томонидан суюқликка таъсир кўрсатувчи 
кучлар – сорбция ва адсорбциянинг тартиби худди оғирлик кучи тартиби каби 
бўлади, намликнинг пастлигида эса, улар кўлами устун бўлади. Шунингдек бу 
ерда ҳарорат градиенти, сувда эриган минерал моддалар концентрацияси 
градиенти ва бошқа омиллар таъсирида пайдо бўладиган кучлар ҳам жиддий 
роль ўйнашни бошлайди. 
Қадимги Бухоро шаҳри атрофининг муайян доирасида ер суви ости ёхуд 
гравитацион сув ҳарорат градиенти, сувда эриган минерал моддалар 
концентрацияси градиенти таъсирида ҳаракатланади. Хусусан, бу ҳолат 1329 
мг/л гача бўлган хлор ионлари миқдори ва 2614 мг/л гача бўлган сульфатлар 
миқдори устун бўлган ер ости сувлари минерализацияси 4282-5382 мг/л гача 
кўтариладиган Арка Қалъаси жойлашган ҳудудларда, Бухорий Мадрасаси 
атрофида сезиларли. Шаҳарнинг муайян ҳудудларида ер ости сувлари сатҳи 
баландлиги, минерализация юқори бўлган жойларда уларнинг агрессивлиги 
дренаж ишлари олиб боришни, биноларнинг ер оси қисмларини гидроизоляция 
қилиш ва бетонни агрессив таъсирдан ҳимоя қилиш ишларини олиб боришни 
талаб қилади. 
Математик моделни қуришда, суюқликнинг ковакчалардаги (ёриқларда) 
воқеликдаги ҳаракати бутун бўшлиқ муҳитни тўлдириб турувчи узлуксиз оқим 
билан алмаштирилади ва бу ҳолат жараённи муттасил муҳит механикаси 
доирасида ўрганиш имконини беради.
Ихтиёрий ҳажм олиб, ушбу ҳажмни чеклайдиган суюқликнинг ёпиқ 
кўндаланг 

(ҳаракатдаги) юзаси бўйлаб оқимини кўриб чиқамиз: 



d
v
n

(1) 
бу ерда 

-суюқликнинг зичлиги, -
v
, агар 
n
нормаль – ҳажмга нисбатан ташқи 
бўлса, (1) интеграл - суюқликнинг вақт бирлиги ичида 

юкўндаланг юза 
бўйлаб оқиб чиқувчи ва оқиб кирувчи ҳажм 
W
суюқлик миқдорлари орасидаги 
фарқдир. Интеграл 

W
fdW

суюқликнинг намликнинг тупроқ томонидан 
транспирацияси ва унинг ҳавога буғланиб кетиши туфайли вақт бирлигида 

---